M.F.Axundzadə nəsrdən də, şeirdən olduğu kimi, ciddi məzmun tələb edirdi. “Aldanmış kəvakib” realist Azərbaycan nəsrinin nümunəsi idi və Mirzə Fətəli bu örnəklə kifayətlənməyib dəfələrlə nəzəri mülahizələri ilə nəsrin üfüqlərini aydınlaşdırmış, gələcək Azərbaycan, butövlükdə Şərq nəsrinin estetik prinsiplərini göstərmişdir.

1875-ci ildə M.F.Axundovun dostu Mirzə Yusif xana yazdığı məktubda etdiyi qeydə diqqət yetirək: “Roman yazmaq da avropalıların istilahınca, dram adlanan bu kimi əsərlər növündəndir. Təəssüf ki, bizim xalqımız bu fəndən hələ tamamilə xəbərsizdir”.

Və bu baxımdan böyük maarifçinin ümid dolu gözlərinin “savad və zövq sahibi olan gəncliyə” dikilməsi dahiyanə uzaqgörənlik idi.

Məlum olduğu kimi, Mirzə Fətəli “Aldanmiş kəvakib”in süjetini tarixdən – İsgəndər bəy Münşinin “Tarix aləm-arayi-Abbas” əsərində təsvir olunan əhvalatdan götürmüşdür. Və bu nümunə tarixə sənətkar baxışını, tarix mövzunun müasir həyatla bağlılığını aktuallığını öyrənmə baxımından xüsusilə ibrətlidir.

Sənətdə tarixiliyin estetik mündəriçəsini lakonik, tutalı şəkildə ifadə edən müəllif tarixi janrın geniş imkanlarını göstərmiş və xalqın mənəvi problemlərini həll etməkdə tarixə qayıtma yolunu seçmişdir.

Mirzə Fətəli sənətin böyük məqsədləri sırasında insan tərbiyəsi, əxlaq gözəlliyinə ayrıca yer verir. Məqalələrinin birində böyük maarifçi yazır: “Beləliklə bəşər övladına səadət və qurtuluş o zaman nəsib olacaqdır ki, istər Asiyada və istərsə də Avropada, insanın şüuru tamamilə əbədi həbsdən xilas olacaq və bütün işlərdə və təfəkkürdə hadisələr deyil, insanın ağlı yeganə dəlil, sənəd və hakimi-mütləq olacaqdır”.

Böyük humanist “kamil adam” olmaq üçün yeddi vəzifə göstərir: pis əməldən çəkinmək, yaxşılıq etməyə çalışmaq, zülmü dəf etməyə çalışmaq, öz həmnövləri ilə cəmiyyətdə müttəfiq yaşamaq, elm ardınca getmək, elmi yaymağa çalışmaq, öz qüvvəsi və öz imkanları daxilində özünə müttəfiq olan cəmiyyətə öz həmvətənləri və öz həmfikirləri içərisində qayda və qanunları mühafizə etmək uğrunda mübarizə aparmaq.

“Kəmalüddövlə məktubları”nda sənətin insan tərbiyəsindəki böyük rolundan geniş bəhs edən Mirzə Fətəli demokratik ədəbiyyatın mübariz rolunu göstərmişdir.

Həsən bəy Zərdabiyə yazdığı məktubda böyük sənətkar deyir: “Qoy, bizim millətimiz də bir az gözü açılıb fanatiklikdən çıxsın, bəlkə patryot olsun, onda hər nə etsən, baş tutar”.

Öz xalqının təbii istedadına ürəkdən inanan Mirzə Fətəli gələcəyə nikbin baxır, öz əməllərinə, öz yazdıqlarına, öz həqiqətinə, iman gətirdiyi yola ürəkdən inanırdı: “Sağlıq olsun, yaxın gələcəkdə vətənimiz yadların ardınca gedənlərin mənhus vücudundan təmizlənəcəkdir! Yurdumuz gülüstana çevriləcək və keçmiş zamanlarda olan ədalət yenidən ehya olunacaqdır. Təəssüf ki, bizim ömrümüz o gözəl və səadətli günləri görməyə vəfa etməyəcəkdir. Lakin yəqin ediniz ki, o günlər gələcək və bizim övladımız o günlərin bəhrəsini görəcəkdir”.

Mirzə   Fətəli   Axundzadənin bəhs etdiyi tənqidi-estetik problemlərin içərisində sənətdə forma və məzmun məsələsi də diqqəti cəlb edir. Vaxtilə N.Q.Çernışevski yazırdı: “Orijinal olmaq barəsində qəsdən fikirləşmək forma qayğısına qalmaqdır. Kimdə məzmun var isə o orijinal olmağa cəhd göstərmir. Əslində o, orijinal olmaya bilməz, çünki bu barədə fikirləşmir”.

Bu estetik meyarı Şərq bədii materialı əsasında M.F.Axundzadə həmin mövqedən geniş və əhatəli şəkildə şərh etmişdir.

Məzmun və formanı dialektik vəhdətdə götürən M.F.Axundzadə öz fikrini belə əsaslandırır: “İki şey şeirin əsas şərtlərindəndir: məzmun gözəlliyi və ifadə gözəlliyi. Məzmun gözəlliyi olub, ifadə gözəlliyinə malik olmayan bir nəzm Mollayi-Ruminin məsnəvisi kimi, məqbul nəzmdir, amma şeiriyyəsində nöqsan vardır.

İfadə gözəlliyinə malik olub, məzmun gözəlliyindən məhrum olan mənzumə, tehranlı Qaaninin şeirləri kimi zəif və kəsalət artırıcı nəzmdir, amma yenə şeir növündəndir, yenə də hünərdir.

Həm məzmun gözəlliyinə, həm də ifadə gözəlliyinə malik olan nəzm, Firdovsinin “Şahnamə”si, Nizaminin “Xəmsə”si və Hafizin divanı kimi, nəşə artırıcı və həyəcanlandırıcı olub hər kəs tərəfindən bəyənilir. Belə nəzm sahiblərini peyğəmbərlərlə bərabər tutmaq olar, çünki onlar bəşər növünün fovqündə olub filosofanə xəyal və ilham sahibləridir”.

Mirzə Fətəli məzmunu rəhbər tutur, yeni məzmunun yeni forma tələb etməsi məsələsini qoyur. O, Süruşu tənqid edərkən onun qəsidələrində nə məzmun, nə də ifadə gözəlliyinin olduğunu göstərir. Yeni məzmun, yeni həyat, yeni dünyagörüş demək idi. Və Mirzə Fətəli yeni məzmunlu ədəbiyyatdan danışarkən müasir ədəbiyyatın nəzəriyyəsinin təməl daşlarından birini qoymuşdur.

Mirzə Fətəlinin dediyi həqiqət bu gün üçün də doğrudur, müasirdir: “...nəsrdə də qafiyədən və uşaqcasına mübaliğələrdən və əbləhcəsinə təşbehlərdən bütünlüklə çəkinəcəklər, ancaq rəğbətli məzmun (kursiv bizimdir – K.V.) arxasınca gələcəkdir. Elə bir məzmun ki, oxucu ondan həzz alsın və qulaq asan ləzzət aparsın və müəllif bunun sayəsində ad qazansın. Belə ki, məzmun gözəl olduqda, kritika əvəzinə hər tərəfdən onun haqqında tərifnamələr göndərəcəklər; çünki gözəl məzmun tapmaq, Allah vergisi olan təbii xüsusiyyətlərindəndir, amma qafiyə düzmək, başqa sənətlər kimi öyrənilə bilən bir şeydir”.

Teatr və dramaturgiya Mirzə Fətəli yaradıcılığının ayrılmaz bir hissəsidir. Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, altı klassik komediyası ilə yeni sənətin parlaq nümunələrini yaratmış, dahi sənətkar dram və teatr nəzəriyyəçisi, tənqidçisi kimi də olduqca böyük işlər görmüşdür.

“Millətin işinə yaramaq” prinsipini hər şeydən üstün tutan M.F.Axundzadəqəti inanırdı ki: “Bu gün millət üçün faydalı və oxucuların zovqü üçün rəğbətli olan əsər – drama və romandır”.

İctimai quruluşun eyiblərini göstərməkdə, din və xurafatın xalqın sinəsinə çəkdiyi dağları əks etdirməkdə, maarif işığını yaymaqda, demokratik idealları təbliğ etməkdə dram sənəti, teatr, (doğrudan da, həlledici rol oynayırdı. Savadsızlığın daha geniş yayıldığı Şərqdə teatrın oynayacağı mühüm rolu Axundzadə çox aydın görürdü.

Mirzə Fətəlinin dram sənətinə baxışı nəzəri mühakimələrinin dərinliyi, incəliyi ilə seçilən “Mirzə Ağanın pyesləri haqqında kritika” adlı məqalədə öz əksini tapıb. Axundzadə bu məqalədə Mirzə Ağanın dörd pyesini təhlil edir, mənfi-müsbət cəhətlərini göstərir, ideyalılıq və bədiilik baxımından bu komediyaları saf-çürük edir. O, böyük sevinc içində üzünu öz ardıcılına tutaraq yazır: “Sizin şirin məktubunuz yetişdi. Əsərinizi başdan-ayağa oxudum. Sizə min təhsin və afərin göndərirəm; sizin qeyrət və zövqünüzdən vəcdə gəlirəm. Ümid edirəm ki, həmişə vaxtınızı fransızların istilahınca “drama” fənni adlanan bu şərəfli fənnə sərf edərək çox tərəqqi edəcəksiniz və bu fənndə qeyri-vətəndaşlarınıza, həmməzhəblərinizə rəhbər olacaqsınız.

Amma hələlik işinizin başlanğıçı olduğu üçün, gərək mən əsərinizin bəzi nöqsanlarını sizə göstərəm ki, bundan sonra gözüaçıq olasınız; yainki bu fənnə dair yazdığmız əsərdə tutulacaq yer qalmasın və sizin əsəriniz xass və avamm xoşuma gəlsin”.

Sənətin digər növləri kimi dram da xəlqiliyini ən mühüm amil hesab edən Mirzə Fətəli konkret təhlilə keçməzdən əvvəl ümumən “teatr nə olan şeydir?” sualına cavab verir. Sonra isə Mirzə Ağanın pyeslərinin qüsurları üzərində dayanır, ideya bədii nöqsanları səbr və təmkinlə şərh edir. Kiçicik bir detal belə unutmayan həssas tənqidçi adi texniki qüsurları belə yaddan çıxarmır və yol göstərə-göstərə, lazımi məqamlarda ruhlandıra-ruhlandıra təhlil aparır.

M.F.Axundzadə Mirzə Ağanın pyesləri içərisində “Sərgüzəşti-Ağa Haşım”ı və “Əşruf xan” pyeslərini daha çox təqdir edir. Çünki bu pyeslər məişət səviyyəsindən ictimai həyata keçid kimi maraqlı idi. Və Axundovu ictimai pafos, mübarizə motivləri, sağlam tənqid hər şeydən çox maraqlandırırdı.

“Drama sənətinin məqsədi insanların əxlaqını yaxşılaşdırmaq, oxucu və qulaq asanları ibrətləndirməkdir” – deyən Axundzadə səhnə imkanlarını aydınlaşdırır, oxu dramı ilə tamaşa dramını fərqləndirir, səhnə etikasından söz açır və nəhayət, bu böyük və şərəfli yolun qürurlu gələcəyindən inamla bəhs edir; millətin o dərəcədə təzim və təqdirini qazanmışlar ki, öldükdən sonra millət onların hünəri müqabilində təşəkkür əlaməti olaraq qəbirləri üzərində uca imarətlər, yəni abidələr tikmişlər: Molyer və Şekspir bu kimi təzimə layiq şəxslərdəndirlər ki, bir-bir saymağa ehtiyac yoxdur.

“Fehristi-kitab” yazısında Axundzadəni tamaşaları – şəbihləri tənqid edir, “nəqli-behcət” (komediya) və “nəqli-müsibət” (façiə) arasındakı fərqi şərh edir. Bədii yaradıcılıqda olduğu kimi, nəzəri müddəalarında da komediya janrına daha çox meyl edən Axundzadə xalqı tərbiyələndirmək üçün, əxlaqı saflaşdırmaq üçün “tənqiddən faydalı heç bir vasitə ola bilməz” deyirdi ki, bu tənqidin də əsas ruporu məhz komediya janrı idi. “...mən türkcə “təmsilat”ımda iranlıların yaramaz əxlaq və rəftarım pisləmişəm. Bu isə dramnəvisliyin əsas şərtlərindəndir”.

M.F.Axundovun ədəbi tənqid sistemində ən mühüm komponentlərindən biri dil və üslub məsələləridir. Bu, təsadüfi deyil. Müasir Azərbaycan milli ədəbi dilinin banisi M.F.Axundzadə dil məsələlərinə qətiyyən biganə qala bilməzdi.

 Milli özünüidrak prosesində ana dilli ədəbiyyatın varlığı mühüm şərtdir. Və belə bir ədəbiyyat qabaqcıl qayələrin ifadəsinə çevrildikdə, xalqın duyğularını real şəkildə əks etdirəndə öz yüksək vəzifəsini həyata keçirmiş olur. Axundzadə ürək yanğısı ilə yazır: “Ərəblər bizə qələbə çaldıqdan sonra dinlərini bizə qəbul etdirdikləri kimi, dillərini də bizim dilimizə qatmışlar və bizi məcbur etmişlər ki, öz dilimizdə yazılan kitablar oxuyub başa düşmək üçün ərəb dili və onun qaydalarını da bilək. Buna görə də biz məcburuq ki, farsca yazılmış əsərləri anlamaq üçün iki dil və türkcə yazılmış əsərləri başa düşmək üçün üç dil öyrənmiş olaq”.

Ərəb əlifbasına qarşı Axundovun ömrünün sonuna qədər apardığı ciddi, ağır, üzüntülü mübarizə ideal uğrunda, həqiqət uğrunda mübarizənin timsalı kimi xalqımızın tarixinə yazılmışdır.

Babalarımızın dili də ərəblər tərəfindən qarət edilmiş və indi ancaq adı qalmışdır” (III c, səh. 446) deyən Mirzə Fətəli “Xitab bər katib” və “Xitab bər naqil” (III c, səh. 200-201) adlı yazılarında böyük inam və qətiyyətlə Azərbaycan orfoqrafıya və orfoepiyasının ilk prinsiplərini irəli sürmüşdür.

M.F.Axundzadə dilin saflığı uğrunda böyük mübariz olsa da, o, dillər arasındakı canlı əlaqəni, zənginləşmə yollarını qəbul edirdi.

Mirzə Fətəli yeri gəldikçə bədii dil və üslub məsələlərinə də toxunmuş, xalq dili zəminində yaranan ədəbi dilin müxtəlif məsələlərini işıqlandırmışdır: “Bütün bu əhvalat şirin və təsirli ibarələrlə ifa edilməlidir”; “Əgər əslində fars olub, türkcəni lazımınca bilən Tehran ziyalılarından biri bu “Təmsilat”ı kitabda göstərilən şərtlər və qaydalar üzrə, bir şey əksiltmədən, sözçülüyə və qafiyəpərdazlığa yol vermədən (kursiv bizimdir – K.V.), farsların yazı qaydalarına deyil, danışıq qaydalarına əsasən, sadə bir şivə ilə türk dilindən fars dilinə tərcümə və çap edib yayarsa, həm xalqa böyük xidmət etmiş olar, həm də özü bu kitabı satmaq yolu ilə çoxlu qazanc əldə edə bilər”.

Mirzə Fətəlinin müdrik məsləhətləri, elmi göstərişləri Azərbaycan ədəbi dilinin sonrakı bütün tarixi dövrlərdəki fəaliyyəti üçün, eləcə də bu gün üçün əsl elmi proqramdır. Onun Həsən bəy Zərdabiyə yazdığı məktub diqqəti cəlb edir: “Sizin qəzetinizin əsas məziyyətlərindən biri ifadənin gözəlliyi ibarələrin zərifliyi və aydınlığı, orfoqrafiyanın düzgünlüyü olmalıdır. Çünki sizin qəzetiniz başqa məsələlərlə yanaşı Azərbaycan yazısını düzgün olmayan ifadələrdən təmizləməyə çalışmalı, bu dildə yazan bütün adamlar üçün nümunə olmalıdır. Orfoqrafiyaya gəlincə, sizin gələcəkdə təyin etdiyiniz mühərrir mənim Azərbaycan dilində olan komediyalarımın orfoqrafiyasına riayət etməlidir”.

 (Ardı var)
Kamil VƏLİ