Mənəviyyat – mənalandırılmış dünyadır. Mənasını bilmədiyimiz şeylərin mənəvi dünyaya aidiyyəti yoxdur. İnsan bu dünyadakı hadisələrin, şeylərin mənasını anladıqca, özü üçün məqsədi, amalı bəlli olan, duyulmuş, sevilmiş, dərk olunmuş bir dünya qurur ki, bu da onun mənəvi dünyasıdır.

“Mənəviyyat” anlayışı geniş mənada maddiyyatın qarşılığı olmaqla maddi olmayan hər şeyi əhatə etsə də, dar mənada “əxlaq” və “tərbiyə” anlayışları ilə eyni tərtiblidir. Digər tərəfdən, mənəviyyat fərdin mənəvi dünyasını ehtiva etməkdən başqa bütövlükdə ictimai həyata aid edilir. “Cəmiyyətin mənəvi həyatı”, “mənəvi mədəniyyət” dedikdə söhbət fərdi miqyasdan kənara çıxaraq bir çox sosial institutlara və hətta bütövlükdə bəşəriyyətə şamil edilir. Yəni ictimai mühit özü də əxlaqi-mənəvi meyarlarla ölçülür.

Müasir dövrdə bəşəriyyətin yüksəldiyi intellektual səviyyədən fəlsəfə, din, əxlaq və digər mənəvi dəyərlər sisteminə yenidən baxılmasına, onların insan həyatında rolunun yenidən dəyərləndirilməsinə böyük ehtiyac yaranmışdır.

İndi daha təkcə nəsihətlə, tərbiyə verməklə, hətta maarifləndirməklə insanın mənəvi kamilliyinə nail olmaq qeyri-mümkündür. Fərdin daxili mənəvi potensialının açılması da təkcə təlim-tərbiyə sayəsində həyata keçirilə bilmir.

Əvvəllər hər bir fərd cəmiyyətdən daha çox təbiətlə üz-üzə idi və mədəni-mənəvi mühitin sıxlıq dərəcəsinin az olması ona öz aurasını yaratmaq imkanı verirdi. İndi bu sıxlıq yüksək həddə çatmışdır. Və texnokratik cəmiyyət, informasiya cəmiyyəti insanın fərdi mənəvi mühitinə, aurasına getdikcə daha böyük təzyiqlər edir.

Əlbəttə, insanın mənəviyyatı təkcə mühitin təsiri ilə formalaşmır. Hər bir şəxsin maddi-genetik təmələ malik olması, bir növ kodlaşdırılmış sistem olması onun gələcəkdə özünü necə aparması, nəyə daha çox meylli olması üçün zəmindir. Bu zəmin əcdadların mənəvi-əxlaqi durumu iləmi, yoxsa ilahi hökmlə, tale və qismətləmi bağlıdır; bu – geniş araşdırmaya ehtiyacı olan ayrıca bir məsələdir. İndi isə biz məhz mühitin, ailənin rolundan danışırıq. Bununla əlaqədar nəzərə alınmalıdır ki, bu amilin önə çəkilməsi təkcə marksizmə xas bir cəhət deyil. Hətta genetik amillərin görkəmli araşdırıcısı Erix Fromm da mənəviyyatın, əxlaqi-meyarların formalaşması prosesində ictimai mühitin təsirini önə çəkir. Yəni uşaqda əxlaqi meyarlar, dəyərləndirmə sistemi onların inandığı, “avtoritet” saydığı adamların mühitində formalaşır. E.Fromm yazır: “Uşaq yaxşı ilə pisin fərqini əqllə dərk etməzdən əvvəl hiss edir. Onun subyektiv rəyi onun həyatında önəmli olan adamların müsbət və ya mənfi reaksiyası əsasında formalaşır”. Uşağa ən yaxın olan, şübhəsiz, onun valideynləridir. Ona görə də, ilk dəyərləndirmə meyarları ailədə formalaşır. Sonralar məntiqi təhlil qabiliyyəti formalaşdıqca nəyin yaxşı, nəyin pis olduğu, faydalı və ya ziyanlı olmaq baxımından müəyyənləşdirilir. Lakin “fayda” və “ziyan”ı ayırd etmək üçün də meyarlar lazımdır. “Yaxşı” və “pis” kimi “fayda” və “ziyan” da əslində fəlsəfədə ənənəvi problem olan “Xeyir və Şər” əksliliyinin necə həll edilməsindən asılı olaraq müəyyənləşir. Yenə də hər şey ilkin meyarlara, insanın həyat kredosunun seçilməsinə gəlib çıxır.

İnsan mənəviyyatının kamilləşdirilməsi bir məqsəd kimi qarşıya qoyulursa, əvvəlcə “kamil mənəviyyat” etalonunun özü düzgün müəyyənləşdirilməlidir. Mənəviyyatın hansı isə meyarlar baxımından qəlibə salınması və standartlaşdırılması nə dərəcədə məqbuldur? Fiziki cəhətdən hamı bir cür sağlamdır, xəstəliklər isə fərqlidir. Amma mənəvi baxımdan sağlam vəziyyətlər özü də fərqlidir. Əksinə, ola bilsin ki, kənaraçıxmaların təsnifatı daha rahatdır. “Yol”dan çıxaran amilləri müəyyənləşdirmək, qruplaşdırmaq bir o qədər çətin olmadığı halda, “yol”un özünün məhz nədən ibarət olması çox vaxt qaranlıq qalır. Lakin məhz “düz yol”un, mənəvi etalonun önə çəkilməsi və guya tam məlum bir şey kimi dəyərləndirilməsi Şərq təfəkkürü üçün çox səciyyəvidir. Xeyirin, Fəzilətin, Ədalətin, Hikmətin nə olduğu guya bəlli imiş kimi bütün söhbətlər buna nail olmaq və ya bundan yayınmaları qınamaq üzərində qurulur. Nəsirəddin Tusi də “Əxlaqi-Nasiri” əsərində “düz yol”u, Fəziləti, Xeyiri mərkəzə çəkir və bunlardan fərqli olan fəaliyyəti mərkəzdən uzaqlaşma kimi dəyərləndirir. Bu, özlüyündə dəyərli bir modeldir. Lakin nur mənbəyi kimi baxılan bu mərkəzin insanın özü üçün aydın və işıqlı olduğunu iddia edə bilmərik. Ən qaranlıq və məchul nöqtə bəlkə də elə mərkəzin özüdür. Mərkəzin işıqlanması, Fəzilətin aydınlaşması heç də hamıya yox, ancaq seçilmişlərə məxsus bir vergidir. İnsanı nurani edən də əslində Fəzilət nurunun təzahürüdür.

İnsanlar məqsədyönlü surətdə “pis” olmurlar. Çox vaxt onlar hər bir konkret situasiyada “yaxşı”nın, Xeyirin, “düz yol”un nədən ibarət olduğunu ayırd etməkdə çətinlik çəkirlər. Əlbəttə, “düz yol”u görərəkdən əyri yol seçənlər də var; onların günahı ikiqatdır. Lakin böyük əksəriyyət bu yolu görə bilməyənlər, fəzilətin ünvanını düzgün tapa bilməyənlərdir. Hətta, fəzilətin təxmini ünvanı tapıldıqda belə, onun həddini, ölçüsünü, hüdudlarını müəyyənləşdirmək asan olmur. Nəsirəddin Tusinin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, “fəzilətin öz həddi vardır, ondan “artıq” və “əskik” olduqda rəzalətə çevrilir”. (Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, bu dialektik müddəa ilə N.Tusi Hegelin “kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişmələrinə keçməsi” qanunu kimi məşhur olan əsas ideyalarından birini və bu kontekstdə “ölçü” kateqoriyasını neçə əsr öncə tətbiq etmişdir). A.Bakıxanov bu məsələdə Tusinin tutduğu xətti davam etdirərək “ölçü” əvəzinə “etidal” kateqoriyasını işlədir və onu mənəviyyat məsələlərinə də tətbiq edir.

Mənəvi keyfiyyətlərə, işə, əmələ “pis” və “yaxşı” deyə aksioloji yanaşmadan fərqli olaraq ölçülü, rasional münasibət bəslənməsi islam məfkurəsinin ən üstün cəhətlərindən biridir. Quran insanları kasıblara yardım etməyə, səxavətli olmağa çağırır. Amma digər tərəfdən, artıq xərc, israf da haram hesab olunur. “Bir inci saflığı olmasına baxmayaraq, artıq içiləndə suyun da dərd verdiyini” söyləyən Nizami də məhz islamın mənəviyyat konsepsiyasındakı bu dialektik məqamdan çıxış edir. A.Bakıxanov yazır: “Dünyanın məhsulatı rütubətə (suya) möhtacdır, lakin həddindən artıq olsa, məhsulu zay edər. Yer kürəsinin soyuqluğu mane olmasa, Günəşin hərarəti aləmi yandırar. Hər şey təbiətdə lazımi və kifayət qədər müəyyən edildiyi üçün, insana da lazımdır ki, başdan ayağa bir aləmdən ibarət olan öz bədənində təbii surətdə təşəkkül tapmış bu qanuna əxlaq baxımından dəxi-riayət etsin”. “Ehtidal cığırından çıxan adamın işi aləmin nizamı və təbiətin xasiyyətlərinə zidd olduğu üçün, aydındır ki, zərərli olar. Təmiz xasiyyətli o adama demək olar ki, hər işində ifrat-təfritdən çəkinib, orta bir yolu özünə şüar edə... Ehtidalın fəziləti o qədər aydındır ki, heç kəs onu inkar edə bilməz. Müxtəsər mülahizə etməklə məlum olar ki, xəsislik pis xasiyyətlərdən biri olduğu kimi, israfçılıq da ona bənzər bir şey kimidir. Həlimlik xasiyyətlərin ən yaxşısı hesab edilir, ancaq yeri gəldikdə qəzəbsiz də iş keçmir. Yaxşılıq etmək yaxşı şeydir, lakin yamanlara yaxşılıq etmək, yaxşıların haqqında pislik etmək kimidir”.

Kamil mənəviyyat modelinin əsasında başqalarına münasibət baxımından xeyirxahlıq, özünə münasibət baxımından xoşbəxtlik dayanır.

Lakin insanın özünə sevinc gətirən, onu xoşbəxt edən hadisələr heç də həmişə başqalarına xeyir gətirən hadisələrlə uzlaşmır. Ən optimal hal bu uzlaşma məqamının tapılmasıdır. “Başqasına ziyan vurma!” devizi, “özünə qıyma!” devizi ilə tamamlanmalıdır. Ümumiyyətlə, başqaları haqqında düşünməyən, öz mənəvi durumunu ancaq etiqadla məhdudlaşdıran insanlar (asketlər), başqa sözlə, öz həyatını digər insanlara münasibətlə deyil, ancaq Allaha münasibətlə qurmağa çalışan, ancaq öz daxili mənəvi rahatlığını təmin etmək istəyən insanlarla yanaşı, özünü, öz taleyini, təbii-genetik missiyasını unudaraq, həyatını ancaq başqalarına (lakin məhz kimlərə?) fayda verməyə həsr edən, kimlərə isə etibarla xidmət göstərən insanlar da vardır.

    Aforizmlər

Mənəvi dünya “iç aləmi” sayılsa da, onun da öz içi və çölü, əlçatmaz göyləri vardır.

lll

Mənəvi dəyər maddi meyarla ölçülə bilməz.

lll

İç dünyasının naməlum qatları ancaq ilhamlı məqamlarda işıqlanır və sonra yenə qaranlığa bürünür.

lll

İki işığın təmasından daha böyük işıq da yarana bilər, qaranlıq da.

lll

İnsan sifətini güzgüdə gördüyü kimi, qəlbini də ancaq könül güzgüsündə görə bilər.

lll

Kimsə deyib ki, “çox oxuyan çox bilməz, çox gəzən çox bilər”. Lakin çox gəzənlərin çoxu könül evindən bixəbər qalıblar.

lll

Başın şərafəti ağıl-kamaldır,

Dumanın şərəfi dağla vüsaldır.

Yuxarı qalxdıqca dumanlanırsa,

Demək yetişməyib, baş hələ kaldır.

lll

Ziyankar adam düşünür ki, hələ ziyan vurmadığı adamlar ona minnətdar olmalıdırlar.

lll

Sənə yardım edənlərə yardım etməyi arzulama. Sən də sənə ehtiyacı olanlara yardım et!

lll

Bütün kölgələr silinir, ürəyə düşən kölgədən başqa.

lll

“Yaxşılıq da, pislik də gec-tez adamın özünə qayıdır”. Sadəcə pisliyi kimə edibsənsə, ondan gözlə, yaxşılığı – Haqqdan.

lll

Pislər pisləri – pis olduğu üçün, yaxşıları da – yaxşı olduğu üçün sevmirlər.

lll

Pisi söyməkdənsə, yaxşını öymək yaxşıdır.

lll

Yer var ki, lal-dinməz olan yaxşıdı,

Yer var ki, doğru yox, yalan yaxşıdı,

Səxavət ölçüsü ismət olanda –

Hamıdan axırda qalan yaxşıdı.

lll

Riyakarlıq zəiflərin silahıdır.

lll

Simasızlıq əslində simaların çoxluğundan irəli gəlir.

lll

Eybəcər sifətə adət etmək və uyğunlaşmaq olar, çünki o həmişə eyni cür təzahür edir, eybəcər mənəviyyata isə uyğunlaşmaq olmur, çünki o həmişə müxtəlif formalarda təzahür edir.

lll

Ən böyük zəfər məğlub etdiyin tərəfin həm də qəlbini fəth etməkdir.

lll

Əgər su da təmiz deyilsə, yuyunmağın nə faydası?

lll

Çirkoy paltarda çirk bilinməz.

lll

Biliksizlikdən utancaqlıq yaranır, çoxbilmişlikdən – utanmazlıq.

lll

Müasirlik mənəviyyatın zamana uyğunlaşmış, amma hələ zamanın sınağından çıxmamış üst qatıdır.

lll

Şərab insanı riyakar edir: ağlını alıb ona ən ağıllı olduğunu, gücünü alıb ən güclü olduğunu təlqin edir, sağlığını alıb sağlıq dedirdir.

lll

İçki məclisində ayıq adama münasibət necədirsə, naqis mühitdə düz adama münasibət də elədir.

lll

Sadəlik və sadəlövhlük çox vaxt qarışıq salınır, halbuki biri ürəyin təmizliyindən, o biri ağlın zəifliyindən irəli gəlir.

lll

Mənəviyyatca zəngin adamlar – sadə, maddi imkan baxımından zəngin adamlar – təkəbbürlü olurlar.

lll

Qanun hamı üçün eynidir, ləyaqət isə hər bir insanın özü üçün könüllü qoyduğu əlavə qadağalarla müəyyənləşir.