“VƏTƏN nədən başlayır?.. ƏLİFBA–nın ilk hərfindən...”

 

(əvvəli ötən şənbə sayımızda)



Əgər yadınızdadırsa, bir neçə il bundan əvvəl, ibtidai siniflərdə keçilən, əcayib şəkillər və mətnlərlə dolu “ƏLİFBA” dərsliyi haqqında yazdığım “Qorxulu Əlifba”, daha bir il sonra “Əvəzolunmaz Yəhya Kərimovun Azərbaycan dili dərsliyi” başlıqlı məqalələr, hər iki dərslik müəllifinin (əgər onlara “dərslik” demək mümkün idisə) təhqirlər dolu, əsəbi cavablarıyla “dəf edildi”.
Lakin növbəti dərs mövsümü, uşaqlarımızı illərlə “maarifləndirmiş” bu “kitablar” tədris dövriyyəsindən çıxarıldı.
İbtidai təfəkkürü “Qorxunc Əlifba”yla formalaşmış bəsit düşüncəli vətəndaşlar isə bizimlə qaldı...

Sadəlik – dahiliyin anasıdır

Lakin, hələ ki, bu dəfə söhbət, rus bölmələrində keçilən, ayrıca və ətraflı araşdırmalara ehtiyaclı olan bu fəsadlı “dərslik yığımından” yox, bəlamızın daha köklüsündən – bizim doğma ana dilli məktəblərimizdə tədris olunan Ədəbiyyat dərsliklərindən – balalarımızın qəlbini və əqidəsini cilalamalı olan, müqəddəs məramlı kitablardan gedəcək.
Haqqında söz açacağım dərsliklər “Qorxulu Əlifba” qədər faciəvi və qorxunc olmasalar da, bir sıra qüsurlu cəhətləriylə – ədəbi seçim kasadlığı, mövzu çevrəsinin məhdudluğu, uşaq qavrayışı üçün həzmedilməz qəlizliyi, sinifdən-sinfə müşayət olunan mətn təkrarlığı və digər bu kimi nöqsanlı tərəfləriylə nəzər-diqqəti cəlb edir.
Mətləbə keçməzdən, ilk əvvəl bunu vurulamağı vacib bilirəm ki, bu gün, ümumən bütün dərsliklərimiz barədə dönə-dönə deyilən: “Dərsliklərimiz hədsiz çətin və anlaşılmaz dildə yazılır...” – fikri, sadəcə, balalarını məktəb və dərslik əziyyətindən qorumağa çalışan valideyn şıltaqlığı yox, dünyanı və özünü həmin bu dərsliklərin köməyi ilə anlamağa cəhd edən uşaqda və yeniyetmədə, “məktəb” və “dərslik” anlayışlarına yarana biləcək xoşagəlməz müqavimətin qarşısını almaq cəhdidir.
Zorla yedirdilən ən xeyirli qida bədənə artıq əziyyətdən və zərərdən savayı heç nə vermədiyi kimi, burda da lüzumsuz elmilik, yaxud, bəsit uşaq qavrayışına hesablanmamış elmi-texniki, ədəbi qəlizlik, qurama diferambalardan, konyuktur əqidəçilikdən azad uşaq qəlbinə daxil ola bilmir və bu səbəbdən, dərsliklərdə yer alan tərif və düsturlar, mətn və tapşırıqlar, eləcə də dəyərli ədəbi nümunələr, onları cani-dildən mənimsəməyə çalışan yeniyetmənin əqli və mənəvi dünyasında, anlaşılmaz qarışıqlıqdan, “təhsil”, “kitab” və “dərslik” anlayışlarına, yadlıqdan və anlaqsız xofdan savayı ayrı bir hiss oyadmır. Nəticədə, öyrənilməsi mütləq buyurulan elmi və ədəbi mətnlər, o sıradan, yeniyetmə qəlbin formalaşması üçün zəruri bilinən ədəbi nümunələr yaddaşlara həkk olunmur; onlar, sadəcə, əzbərlənir və unudulur. Bu arzuolunmaz mənzərə özünü, gələcək nəslimizin ədəbi-mənəvi dünyasını yetkinləşdirməli, bədii təsəvvürünü zənginləşdirməli olan Ədəbiyyat dərsliklərində daha qabarıq biruzə verir.
Vaxtı ilə öz duyğu və düşüncələrini yaşadıqları dövr və ərazi tələbi ilə fars dilində yazmış orta əsr ədiblərimizin yaradıcılığından dərsliklərə salınan ədəbi nümunələr, dil və ifadə qəlizliyi ilə yanaşı, uşaq qavrayışının imkanlarını nəzərə almayan mövzu uyğunsuzluğu ilə də diqqət çəkir. Bu kompleks çətinliyin uşaq təsəvvürünün hansı imkanlarıyla “ram ediləcəyi” isə, qəribədir ki, dərslik tərtibçilərini narahat etmir.
Bu sıradan, sadə uşaq təfəkkürünün asanlıqla qavraya biləcəyi neçə-neçə aydın məzmunlu şer və poemalar müəllifi Nizami Gəncəvidən, 5-ci sinif Ədəbiyyat dərsliyinə (S.Hüseynov, Ə.Quliyev, B.Həsənli) salınmış, qavranılması yetkin yaşlı, peşəkar oxucu üçün də bir o qədər asan olmayan, dərin fəlsəfi “Minacat” şerinə nəzər salaq:

Xudaya! Gilimiz mayələnərkən,
Bir vəsiqə yazdın o gün bizə sən...
Sənin xidmətində buyurdun duraq,
Muzdunu verməi vəd etdin ancaq.

Bizə özümüzü unutmaq üçün,
Kömək et ki, olaq sənin xidmətçin
İzzət sarayına layiq görünən,
Bir xidməti ummaq olarmı bizdən? 
                                                        (səh. 72)

Nümunə gətirdiyim şeiri əzbərləməyə “məhkum edilmiş”10 yaşlı uşağın, bu qəliz sufi fəlsəfəsini dərk etməkdən ötrü, öz çəlimsiz təfəkkürünün hansı tərəfini işə salmalı olacağını, “çulunu” bu mürəkkəb “tədris məşğələsindən” necə çıxaracağını düşünəndə, hər gün səhərin ala-toranında yuxudan oyanıb, kürəyində kitab-dəftərlər dolu ağır çanta, məktəbə yollanan balaca bacı-qardışlarımızın halına acımaya bilmirsən.
“Milli ədəbiyyatımızın kasadlığından əziyyət çəkən” dərslik müəlliflərinin növbəti “pedoqoji kəşfi” – dünya fikir tarixinə neçə-neçə ədəbi düha bəxş etmiş zəngin şeir xəzinəmizdən “tapılan” həmin Nizami Gəncəvinin dərsliyə ikinci dəfə – bu dəfə kitabın axırına yaxın (səh. 205) “Kərpickəsən kişinin dastanı”ı və həmin əmmaməli şəkli ilə bir, təkrarən salınmasıdır. Uşaqların nəzərinə, dərsliyin əvvəlində qəliz “Minacat”la gələn Nizamini, sonradan onlara, sadə “Kərpickəsən kişinin dastanı”ıyla təqdim edən kitab müəlliflərinin bu “novator tərtib siyasətinin” hansı məntiqi əsaslara söykəndiyini anlamaq çətindir.
Uşaq qavrayışına, onun maraq dairəsinə hesablanmamış bu sayaq mətn və ədəbiyyatlara, orta və yuxarı sinif Ədəbiyyat dərsliklərinin demək olar, hər birində rast gəlinir. İdeya və məzmun baxımından, yeniyetmə təfəkkürünün onsuz da çətinliklə qavradığı, yaxud, ümumiyyətlə, qavramaq iqtidarında olmadığı bu qədim ədəbi nümunələr, sıravi mütaliə vərdişinə hələ mükəmməl səviyyədə alışmamış uşaqların onsuz da çətin vəziyyətini ikinci bir cəhəti ilə – dil və ifadə qəlizliyi, bunlardan doğan fikir anlaşılmazlığı ilə bir az da çətinləşdirir.
Qəliz fars ifadələriylə yazılmış bu əsərlərin, dərslik səhifələrinin az qala yarısını tutan uzun-uzadı lüğətlərlə təqdim edilməsi üsulu isə, gənc nəsillə, bu böyük Ədəbiyyat arasında aşınmaz, keçilməz Ünsiyyət Səddi yaratmaqla, hər iki tərəfə öz tutarlı zərbəsini vurur. Dərslik səhifələrində nizam ardıcıllıqla ver alan bu dolğun lüğətlərin, şagirdlərin bədii düşüncəsinin formalaşdırılması prosesində köməkçi vasitə rolunu oynadığı, yoxsa, bəlkə, uşaqlara, fars dilinin bu sayaq “poetik üsulla” öyrədilməsi metoduna işlədiyini ayırd etmək olmur.
Bu sıradan, 8-ci sinif ədəbiyyat dərsliyinə salınmış ədəbi nümunələrə – Fizuli yaradıcılığından seçilmiş ictimai-fəlsəfi məzmunlu “Padşahi mülk”ə, Nəsimidən seçilmiş “Mövsimi-Novruzü Neysan”a, Xətayinin “Bahariyyə” sinə, S.Ə. Şirvanidən, ruhani və təriqət mövzusuna özəl və mübahisəli yanaşma ilə yazılmış “Müstəhidin1 təhsildən qayıtması”na, bir çox aydın və sadə şerlər müəllifi Sabirdən, azğın və harın həyat aşiqinin diliylə yazılmış mürəkkəb bədii üslublu “Bir cibimdə əskinasım” –a və digər bu kimi ədəbi mətnlərə nəzər yetirək:

Padişahi-mülk dinarü dirəm rüşvət verib
Fəthi-kişvər qılmağa eylər mühəyya ləşkəri.
Yüz fəsadü fitnə təhrikiylə bir kişvər alır,
Ol dəxi asari-əmnü istiqamətdən bəri.
(Fizuli – “Padişahi – mülk” 8-ci sinif  Ədəbiyyat dərsliyi səh.58)

yaxud,

Əski dünya yengixələt geydi bu mövsimdə uş
Çöhrəsi dövrü bu gün nəqşü nigar oldu yenə
Nərgisi gör cam əlində mey sunar ariflərə
Cümləsin məst eylədi, kəndi xumar oldu yenə.
(Nəsimi – “Mövsimi-novruzü neysan” həmin dərslik, səh. 39.)

Göründüyü kimi, on dörd, on səkkiz misradan ibarət olan bu şeir nümunələri “rüşvət verib”, “eylər”, “yuz” “alır” və bu kimi, tək-tük azərbaycan sözlərini çıxmaq şərti ilə, bütövlükdə lüğət vasitəsiylə öyrənilməyə ehtiyaclıdır və bu səbəbdən, mənimsənilməsinin, sütül uşaq qavrayışı üçün hansı iztirablar və əziyyətlər bahasına başa gələcəyi aydındır.
Qədim və orta əsr klassiklərimizin orta təhsildən öyrənilməsini vacib bilən və bu qərarlarında tamamilə haqlı olan dərslik tərtibçilərimizin, işi bu səviyyədə qurmaları – məkan və zaman məhkumluğu ilə fars dilində yazılmış və bu səbəbdən, tərcümə ələyindən keçirilməsi mütləq vacib olan ədəbi nümunələrin uşaqlara, qədim, uzaq qərinələrdə yazıldığı şəkildə – az qala, daş kitabələrdə təqdim etməkdən çəkinməmələri, bu dəyərli ədəbiyyatların yeniyetmə yaddaşında, qədimliyi və bu səbəbdən də dərkedilməzliyi ilə, vaxtı ötüb keçmiş, toxunulmaz muzey eksponatları qismində saxlanılması ilə nəticələnir.
Halbuki, bu sayaq “qəliz” ədəbiyyatların orta məktəb tədrisində mənimsədilməsi üçün nümunə ola biləcək 7-ci sinif “Ədəbiyyat” dərsliyindən – (N.Cəfərov, N.Araslı, S.Hüseynov) – bu dərslikdə Xaqani Şirazidən yer almış “Gənclərə nəsihət” şerinin təqdimat mədəniyyətindən yararlanmaq olardı. Dərsliyə, Xaqani Şirvani yaradıcılığından salınmış bu nəzm parçası, ideya və mövzu baxımından, sadə uşaq təfəkkürünün imkanlarını nəzərə almaqla yanaşı, istedadlı şair Ələkbər Ziyatayın uğurlu tərcüməsində, rahat mənimsənilən, yaddaşa asanlıqla oturan şeir nümunəsinə çevrilir. Qədim ədəbiyyatları bu sayaq təqdim edən “hadisəyə” isə, əfsuslar olsun ki, ibtidaidən 11-ci sinifə qədər istifadə olunan ədəbiyyat dərslikləri arasında yalnız bir dəfə rast gəlinir.

Fitnə törətmə, ey fitnəkar cavan!
Fitnədir elləri dərdlərə salan.

Cana məlhəmsə də vəfa, etibar,
Fitnəkarlıq edər onu tarimar.
Hiylə – oğurluqdur, xoşsa əvvəli,
Oğrunun axırda kəsilər əli...


***

Ədəbiyyat dərsliklərimizdə yer alan uğursuz mətn seçimi, tək bir, qəliz ifadələrlə zəngin olan klassik poeziya nümunələri ilə bitmir. Bu arzuolunmaz mənzərə özünü, dərsliklərə, yaxın və müasir dövr ədəbiyyatlarından salınmış mətnlərdə də biruzə verir.
Bu sıradan, təkcə 7-ci sinif “Ədəbiyyat” dərsliyinə nəzər salsaq, burda – Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev yaradıcılığından yer alan – maraqlı oğru taleyinin incəliklərini ustalıqla təsvir etməklə, yeniyetməyə nə aşılayacağı məlum olmayan “Şeyx Şəban” hekayəsinin, yaxud, bir sıra işıqlı uşaq şerlərinin müəllifi Osman Sarıvəllidən salınmış, ədəbi cəhətdən uğursuz “Gətir, oğlum, gətir” şerinin, yaxud, mərhum yazıçı Fərman Kərimzadənin “Qələbə” romanından seçilmiş, yarımçıqlığı və mövzu uyğunsuzluğu səbəbindən, nədən bəhs edildiyi tam aydındlığı ilə məlum olmayan nəsr parçasının, Yusif Vəzir Çəminzəminlinin, yetkin oxucu təfəkkürünə hesablanmış “Yurd sevgisi” romanından, həmin anlaşılmaz yarımçıqlıqla seçilmiş mətnin və sair bu kimi, yerində işlənməyən ədəbi nümunələrin, bədii təfəkkürü yetkinləşmə prosesində olan orta məktəb şagirdinin mənəvi aləmi üçün hansı əhəmiyyət kəsb etdiyi aydın deyil.

“Kasad” milli ədəbiyyatımız...

Ədəbiyyat dərsliklərimizin digər ümumi qüsuru – bu kitabların, dünya ədəbi fikir məkanına neçə-neçə incilər bəxş etmiş qədim və zəngin ədəbiyyatımızı, orta məktəb tədrisində hədsiz kasad mənzərədə – milli bədiyyatımızı sinifdən-sinfə təkrar-təkrar “təmsil edən” yığcam ədiblər dəstəsiylə təqdim etməsidir.
Milli ədəbiyyatımızın dərsliklər boyu anlaşılmaz bir inadkarlıqla sinifdən-sinfə, təkrar-təkrar – Nizami və Nəsimi ilə, Xaqani və Xətayi ilə (Fizuliyə, 8-ci sinif Ədəbiyyat dərsliyində bir dəfə rast gəlinir) təqdim edilməsi, yaxud, müasir və yeni dövr ədəbiyyatımızın, həmin anlaşılmaz inadkarlıqla eyniadlı mülliəflərlə – əsasən, Səməd Vurğun və Mirzə İbrahimovla, Süleyman Rüstəm və İlyas Əfəndiyevlə, Bəxtiyar Vahabzadə və Fikrət Qocayla təmsil olunması, yumşaq desək, maraq doğurur.
Məsələnin digər qaranlıq tərəfi – “Ədəbiyyatı öyrədən” bu dərsliklərin heç birində (ibtidaidən başlayaraq, 11- ciyə qədər) nədənsə, bircə dəfə də olsun, yer almayan, lakin əslində, dərsliklərin təşkil etməli olduğu ədəbi qaynaqlarımızın – tarixi roman ustası – Məmməd Səid Ordubadinin, yaxud, parlaq maarifçimiz – Nəriman Nərimanovun, neçə-neçə yaddaqalan uşaq hekayələri müəllifi Tağı Şahbazi Simürğün, yaxud, əsərləri asanlıqla mənimsənilə biləcək İsmayıl bəy Qutqaşınlının, Mirzə Şəfi Vazehin, Abasqulu ağa Bakıxanovun, Seyid Hüseynin, yaxud, bircə “Can nənə, bir nağıl de...” şeiri ilə ədəbiyyat dərsliklərinin ibtidaisindən yer almalı olan Əhməd Cəmilin, Azərbaycanın ilk romançılarından olan Əbülhəsənin, Qarabağ dərdimizin qədim tarixini açan “Zəngəzur”un müəllifi Əyyub Abasovun, dilimizə minlərlə yeni sözlər və ifadələr gətirmiş, uşaqlar və yeniyetmələr üçün neçə-neçə dəyərli nağıl və hekayələr yazmış Əli Vəliyevin, ibrətamiz təmsillər müəllifi – Hikmət Ziyanın, Fikrət Sadığın, Azərbaycanın dəyərli qadın yazarı, neçə-neçə tarixi romanlar müəllifi Əzizə xanım Cəfərzadənin, eləcə də, neçə-neçə digər görkəmli ədiblərimizin əvəzinə niyəsə “Uzaq sahillərdə” filminin rejissoru, istedadlı sənətkar Həsən Seyidbəylinin (?) həyat və yaradıcılığının, (5-ci sinif Ədəbiyyat dərsliyi, səh. 183.) yaxud, peşəkar ədəbiyyat çevrəsindən kənarda qələm sınayan, təsadüfi adlara məxsus mətnlərin dərs qismində keçilməsidir. (11-ci sinif Ədəbiyyat dərsliyi)
(Ardı gələn şənbə sayında)

1.Müstəhid – dini qanunları, ehkamları təfsir və şərh edən baş ruhani

A. MƏSUD

Bu yazı ( 1139 ) - dəfə oxunmuşdur