Kulturologiya elmi: mülahizələr, perspektivlər

Bu mövzuya müraciət etməyim son zamanlar kulturologiya haqqında səslənən bəzi mülahizələrə öz münasibətimi bildirmək arzumdan irəli gəlir. Məlumdur ki, kulturologiya elmi son dövrlərdə sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin nəşri olan “Kulturologiya” dərsliyi (M.Manafovanın redaktəsi ilə; 2003), tanınmış alimlərimizdən professor Ağayar Şükürovun “Kulturologiya” (Bakı, 2003), professorlar Əlikram Tağıyev və Qoşqar Əliyevin “Kulturologiya” (Bakı, 1997), professor Nəriman Həsənzadənin “Kulturologiya” (Bakı, 2005), professor Fuad Məmmədovun “Kulturologiya” (Bakı, 2005) və başqalarının kitabları cəmiyyətimiz, elmi ictimaiyyət üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Hələ 1993-cü ildə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Mədəni-Maarif fakültəsi bazasında yeni qurum – Kulturologiya fakültəsi yaradılmışdır. Bununla da respublikamızda ilk dəfə olaraq kulturologiya üzrə mütəxəssis hazırlığına başlanıldı. Mütəxəssis hazırlığı ilə bərabər kafedralarda kulturologiyanın müxtəlif problemləri ilə bağlı ciddi elmi-tədqiqat işləri aparılır. Nəticədə bu illər ərzində universitetdə onlarla elmlər namizədi, üç elmlər doktoru hazırlanmışdır. Kulturologiyanın bu və digər problemlərinə dair fakültənin kafedraları çoxlu sayda samballı monoqrafiyalar, dərsliklər, metodiki vəsaitlər nəşr etdirmişlər. Hal-hazırda Universitetin doktorantura və magistraturasında onlarla gənc təhsil alır, kulturologiyanın ayrı-ayrı problemlərini əks etdirən elmi araşdırmalar aparırlar. 2000-ci ildən etibarən Kulturologiya fakültəsi “Mədəniyyət dünyası” toplusunu müntəzəm olaraq nəşr etdirir. Universitetdə çalışan kulturoloq müəllimlərin elmi məqalələri xarici nəşrlərdə də müntəzəm çap olunur. Universitetdə hər il doktorant və gənc tədqiqatçıların “Kulturologiya: problemlər və perspektivlər” adlı respublika elmi konfransı keçirilir.
Müasir dövrdə bəzən kulturologiyanın ya elm olmaması, ya da elm olaraq özünü doğrultmaması kimi əsassız fikirləri səslənir. Onu da deyək ki, humanitar elmlərlə bağlı inamsız fikirlər yeni hadisə deyil. XX əsrin əvvəllərində neopozitivistlər fəlsəfənin ölməsi ideyasını səsləndirmişdilər. Elə həmin əsrdə də, estetikanın populyarlaşdığı bir zamanda onun kateqoriyaları ilə heç bir praqmatik-pozitiv iş görməyin mümkün olmamasını deyənlər olmuş və bununla da onun elm olmamasını sübut etməyə çalışmışdılar.
Bu “qiyamçıları” kimlərsə Herostrat şöhrəti ilə tanınmaq istəyən insanlar saya bilər. Ancaq daha doğrusu o olar ki, ən çox sevdiyin elmə, peşəyə də şübhə yarananda bundan qəzəblənməyəsən, buna cavab olan arqumentlər dəstini tapasan, toplayasan. Hər bir elm, hər bir nəzəriyyə və baxış özünü bədxahlardan müdafiə etməyi, hücumlardan qorumağı bacarmalıdır. Eləcə də kulturologiya.
İndi isə kulturologiya elminin faydasını, önəmini açmaq üçün sübutlar axtarışına çıxaq.
Hər hansı elmin faydası onun araşdırdığı obyektin önəmi ilə ölçülə bilər. Buradan çıxan nəticə: əgər mədəniyyət bəşəriyyətin, konkret Azərbaycan dünyasının əhəmiyyətli, dəyərli, qaçılmaz gerçəkliyidirsə, onu öyrənən elm də aktual olmalıdır.
Kimsə bunun cavabında mədəniyyətin önəmini söndürmək üçün söyləyə bilər ki, cəmiyyət olan yerdə onun adını çəkmək artıqdır. Sosiologiya cəmiyyəti öyrənir, təzədən cəmiyyəti “mədəniyyət” adlandırıb kulturologiya ilə öyrənmək “elm uydurmaq” kimi bir şeydir.
Doğrudan da mədəniyyət cəmiyyətin strukturuna “yazılmış kimi” görünür və bu durumda onların fərqini tapmaq sosiologiyanın yanında kulturologiyanın elm kimi olmaq haqqını tanımaqdır. Mədəniyyətin cəmiyyətlə tam eyni olmamasını, hətta prinispial fərqdə olmasını “mədəniyyət” və “cəmiyyət” anlayışlarının bir-birini əvəz etmədiyi linqvistik, nəzəri situasiyalar yaxşı açır. İbn Xəldun sosiologiyanın atası sayılır. Ancaq onun cəmiyyət və tarix haqqında yazdıqlarını anlatmaq istəyəndə tez-tez sivilizasiya anlayışına əl atırlar. İbn Xəldunda sivilizasiyaların dövrilik tarixindən, sivilizasiyaların məhvindən, tənəzzülündən danışılır. Ərəb sosiologiyasında xadara, – şəhər dünyası da sivilizasiya tipini bildirir (yada salaq ki, bizdəki “mədəniyyət” sözü də ərəbcədəki şəhəri bildirən “mədinətun” kəlməsindən gəlir).
Və ya başqa elmi situasiyanı götürək. Nə üçünsə Samuel Hantinqton öz məşhur kitabında dövlətlərin, cəmiyyətlərin yox, məhz sivilizasiyaların toqquşmasından danışmışdı. Özü də bu terminologiya o qədər təsirli olmuşdu ki, Qərb siyasətçiləri İslam dünyası ilə ziddiyyəti “ütüləmək” istəyəndə hələ də “sivilizasiyaların münaqişəsinə” inanmadıqlarını söyləyirlər.
Arnold Toynbi tanınmış tarixçidir, ancaq onun da tarix nəzəriyyəsində sivilizasiya ideyası önəmli yer tutur. O, tarixi cəmiyyətlərin yox, məhz müxtəlif sivilizasiyaların taleyi yönündə araşdırmış və Hantinqtondan xeyli əvvəl bu sivilizasiyaları dini mənsubiyyətləri ilə xarakterizə etmişdir.
İndi sualı yenidən səsləndirək: “cəmiyyət”, “sosiologiya” anlayışları olan yerdə “mədəniyyət”, “kültür”, “kulturologiya” sözlərinə nə ehtiyac var? Sözsüz, “cəmiyyət”i “mədəniyyət”dən klinik təmizliklə ayırmaq olmaz. Ancaq onların fərqini sezdirmək üçün metaforaları, nəzəriyyələri, açıqlamaları tapmaq olar. Gəlin bir anlığa insanı bioloji varlıq kimi götürək – onun ürəyi döyünür, bioloji saatı işləyir, nəfəs alır, orqanizmi boy atır. Bu durum insan toplumu ilə bağlı təxminən cəmiyyət anlayışına uyğun gəlir. Toplum da beləcə, orqanizm kimi aktivlikdə olur, insanlar arasında daim müəyyən münasibətlər, təmas özünü büruzə verir. Sosiologiya isə bir elm olaraq bu toplumun işləməsinin qanunauyğunluqlarını tapır.
Topluma həm bioloji, həm də özünü bilən, özünü düşünən varlıq olan insan metaforasından baxanda situasiya dəyişir. Ona görə də söyləmək olar ki, mədəniyyət cəmiyyətə özünü düşünən insan obrazında baxmaqdır. Biz mədəniyyət dedikdə təkcə nəqliyyatın qrafiklə hərəkətini, təhsil, yaxud mədəniyyət idarələrinin müntəzəm fəaliyyətini, küçələrin təmizliyini, sənaye müəssisələrinin planauyğun işini nəzərdə tutmuruq. Biz həm də bu proseslərdə ictimai fikrin, ictimai psixologiyanın aktivliyini, cəmiyyətdə sənət, fəlsəfə, din və s. ilə əldə olunanlar əsasında refleksiyanı, yəni milli özünüdərki nəzərdə tuturuq. Bütün bu səbəblərdən də cəmiyyətlərin konfliktindən yox, mədəniyyətlərin konfliktlərindən danışırlar, cəmiyyətlərin qarşılıqlı təsiri əvəzinə mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirindən danışmağa üstünlük verirlər, çünki bununla konfliktdə və təsirdə mənəviyyatın əsaslı iştirakı vurğulanmış olur. Elm Şərq və Qərb problemini düşünəndə Şərq və Qərb mədəniyyətləri anlayışlarına üstünlük verir. Bunun səbəblərindən biri də irəlidə söylədiyimizdir.
Biz duyuruq ki, bir toplumu mədəniyyət kimi götürdükdə cəmiyyət kimi götürdüyümüzdən daha böyük tutuma, daha çox qatlara, perspektivlərə çıxırıq, çünki ruhun, şüurun konsentrasiyasını da nəzərdə tutmuş oluruq. Bütün bu səbəblərdən də “Azərbaycan cəmiyyəti” anlayışı altında nəzərdə tutduqlarımız “Azərbaycan mədəniyyəti” anlayışı altında nəzərdə tutduqlarımızdan sanki xeyli kiçik görünür. Bu söylədiyimiz həm də cəmiyyətimizin sosiologiyası ilə cəmiyyətimizin kulturologiyasının fərqlərini üzə çıxarır. Ona görə də təsadüfi deyil ki, müasir dövrdə meydana mədəniyyətin sosiologiyası da çıxmışdır. Bunun bir məqsədi də sosiologiyanı mədəniyyətin aurasına daxil etməkdir.
Çağdaş dünyada inkişaf etmiş dövlətlərdə “üçüncü sektor” adlanan vətəndaş cəmiyyətinin böyük rolunu indi çoxları anlayır. Vətəndaş cəmiyyəti güclü olan ölkələrdə özünüidarə yüksək səviyyəyə çatır. Bu isə o deməkdir ki, Qeyri-hökumət təşkilatları, müxtəlif qurumlar dövləti bir çox artıq yüklərdən azad edirlər. Cəmiyyət müxtəlif problemləri icmalarda, bələdiyyələrdə, QHT-lərdə birləşərək həll edir. Nəticədə dövlətin də daha ciddi problemləri çözmək üçün imkanları, resursları artır. Ona görə də söyləmək olar ki, universitetimizin Kulturologiya fakültəsində QHT-lərin menecmenti xüsusi bir aktuallıq qazanır.
Ölkənin imicində tarixi abidələrin mədəniyyət “qoruğuna” çevrilməsi, muzeylər həlledici rol oynayır. Müasir dünyada İsrail böyük etnik problemlərlə üzləşən ölkələrdən sayılır, ancaq görün tarixi abidələr, muzeylər həmin problemlərin, gərginliklərin təsirini necə azaldır. Kulturoloji praktika həm də savadlı muzey işi üzrə ixtisaslaşma məktəbidir. Bir çox ölkələrdə mədəniyyət nazirliklərinin olması, bir çox parlamentlərdə mədəniyyət komissiyasının mövcudluğu kulturologiyanın obyektinin vacibliyini əks etdirir.
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin nəzdində kulturoloji elmin itələblərini yerinə yetirən mərkəzin və ya laboratoriyanın yaradılması, zənnimizcə vacibdir. Yaxşı olardı ki, bu laboratolriyaya sifarişlər verilsin – necə ki belə sifarişləri hərbi kompleks Elmlər Akademiyasının Fizika, Kimya və s. institutlarına verir. Biz kulturologiya elmini hər zaman inkişaf etdirməliyik ki, dövlət orqanlarından sifariş gəldikdə sıfırdan başlamayaq.
Kulturologiyanın elm kimi, ali məktəbin kulturoloji qurumu kimi yüksək önəmini açmaq üçün onların obyektinin və ya obyektlərinin dəyərindən danışandan sonra personoloji müstəviyə də keçmək olar. Nitsşe, Rikert, Şpenqler, Yunq, Heyzinq, Vernadski, Liotar, Delöz, Lotman...Bu kimi parlaq intellektuallar həm də çox orjinal mədəniyyət nəzəriyyələrinin yaradıcılarıdır. Onların bu nəzəriyyələri olmasaydı, yalnız fəlsəfə, psixologiya, sosiologiya ilə kifayətlənsəydilər, bəlkə də bu qədər parlaq ulduzlar kimi qavranılmazdılar. Onların yaradıcılığı çoxşaxəli olduğundan həm də mədəniyyət, sivilizasiya fenomenlərini əhatə edir.
Xatırladaq ki, bədii əsərlərin də zəngindiyi bəzən kulturoloji kontekstdə dəyərləndirilir. Telekanallardan, tok-şou proqramlarından kulturoloji semantikaları çıxın, görəcəksiniz ki, çox cansız, cılız bir şey alınacaq. Televiziya aparıcıları cəlbedici mövzuları maraqlı kulturoloji araşdırmalardan götürdükləri ideyalarla əldə edə bilirlər. Beləliklə, cəmiyyətdə hər yerdə, hər sahədə mədəniyyət aurası, mədəniyyət fonu, mədəniyyətlə səsləşmə olanda fakt sosial, mənəvi güc qazanır.
Kulturologiyanın yaşarlığı başqa bir müstəvidə onun anlayışlarının, nəzəriyyələrinin işlək olması ilə izah edilir. “Dəyər”, “aksiologiya”, “kütləvi və elitar mədəniyyətlər”, “postmodernizm”, “Avrosentrizm”, “Asiyasentrizm”, “Afrosentrizm”, “gender”, “kulturogenez”, “subkültürlər”, “mədəni ekspansiya”, “kültür imperializmi” kimi anlayışlar kulturologiyanın aktiv anlayışlarıdır və çağdaş düşüncəni, idrakı effektiv araşdırma vasitələri ilə təmin edir.
Aksiologiya, yəni dəyər nəzəriyyəsi kulturoloji düşüncə tərəfindən yaradılıb və sonra etikaya, estetikaya keçmişdir. Beləliklə, hesab etmək olar ki, aksiologiya kulturologiyanın dünya elminə töhfəsidir. Dəyər anlayışı sayəsində biz cisimlər və hadisələr dünyasından fərqli olan bir gerçəkliyin də olmasını bilmiş və bu gerçəkliyin müxtəlif problemləri ilə üzləşmişik.
Nikolay Danilevski qapalı mədəniyyətlər, lokal sivilizasiyalar nəzəriyyəsini yaradıb və bu modellər inkişaf, tarixin fəlsəfəsi ideyalarına yeni istiqamətlər vermişdir.
Neoevolyusionizm müasir kulturologiyada mədəniyyəti bioloji təkamüllə sıx əlaqədə götürən maraqlı bir nəzəriyyədir. Onun sayəsində mədəniyyətlə təbiətin sərhədi, artıq, öncələr təsəvvür olunan kəskin xəttə yox, diffuz sınırlarda görünür. Neoevolyusionizm mədəniyyətdə baş verənlərin səbəbləri sırasına xeyli qeyri-sosial, hətta genetik amilləri salmışdır.
Vernadski Teyyar de Şardendən bəhrələnərək planetimizin kültür örtüyü kimi Noosfera ideyasını ortaya atmışdı. Bu isə mədəniyyətin kosmik amil olması ideyasına öz arqumentlərini vermişdi. Yohan Heyzinq “Homo Ludens” (“Oynayan insan”) kitabında mədəniyyətin təbiətini oyun nəzəriyyəsi əsasında açmışdır. “Oyun nəzəriyyəsi” riyazi düşüncəni çoxdan maraqlandırır. Heyzinq isə oyun anlayışını mədəniyyət tarixi materialları ilə xeyli zənginləşdirmişdi.
Mədəniyyətin semiotikası, mədəniyyətə struktur baxımından yanaşma tərzi XX əsrin ortalarından dünyaya ən dəbdə olan ideyaları, paradiqmaları vermişdir. Bu metodologiyalar qidalarla əxlaq, davranışlarla fəlsəfi ideyalar, indi ilə keçmişin reminissensiyaları, “atavizmləri” arasında gözlənilməz oxşarlıqlar tapmışdı.
Genderşünaslıq dövrümüzün populyar nəzəriyyələrindəndir. Aydın olmuşdur ki, mədəniyyətin bir çox faktları abstrakt insanla yox, cinslərin fərqi, konflikti və düzgün münasibətlər qurmaq cəhdləri ilə özlərinə müəyyənlik qazanır.
Müasir dövrdə qloballaşma və lokallıq problem önə çıxmışdır. Bu problemin kulturoloji aspekti iqtisadi, siyasi aspektlərindən heç də arxada deyil. Uyğun olaraq ölkəmiz üçün qloballaşmanın açdığı imkanlar və yaratdığı təhlükələr yalnız dövlətimizin və cəmiyyətimizin kulturoloji hazırlığı şəraitində şüurun işığında ola bilərlər.
Kulturologiyanın Azərbaycan üçün önəmini açmaqdan ötrü biz ilkin arqumentləri sadaladıq. Ancaq bu mövzu konfransların, monoqrafiyaların, məqalələrin də hədəfində ola bilər.
Azərbaycanda kulturologiyanın elm kimi ciddi çatışmazılqları da var. Onlardan biri araşdırmalar üçün seçilən mövzuların bəzən standart, stereotip xarakterli olmasıdır. Bununla belə, “mədəniyyətdə mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərlər”, “mədəniyyətdə icbari mexanizmlər”, “mədəniyyət və düşüncə məhdudluğu”, “mədəniyyət və konflikt” tipli aktual mövzular da işığa çıxarılmalıdır. Ona görə də gəlin “kulturologiya elm deyil” ittihamından kulturologiyanı yeni, orijinal mövzulara çağıran çıxışlara, fikirlərə keçək.

Timuçin ƏFƏNDİYEV, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət  Universitetinin rektoru, professor

Bu yazı ( 699 ) - dəfə oxunmuşdur