“Ala buludlar”, “Yaxan düymələ” kitabları, povest və hekayələrilə ədəbi mühitin, oxucuların diqqətini çəkmiş yazıçı Şahlar Həsənoğlunun yeni əsəri – “Beşyüzevli” adlı romanı çapdan çıxıb. İxtisasca tarixçi olan, alim-pedaqoq, tarix elmləri namizədi Ş.Həsənoğlunun bu romanında tarixi-etnoqrafik elementlər mühüm yer tutur, burada “Beşyüzevli” adlanan tərəkəmə icmasının ötən əsrin 10-20-ci illəri arasındakı həyatından bəhs edilir. Əsərdə adları çəkilən qəhrəmanların bir qismi real-tarixi simalar olsalar da, bir qismi də yazıçı təxəyyülündən yaranan obrazlardır. Romanda yazıçı tamamilə sərbəst hərəkət edərək, qəhrəmanların hətta qohumluq əlaqələrini də öz istədiyi kimi qurub. Hər şey romanın daha da oxunaqlı olması, tərəkəmə icmasının həyatının, təfəkkürünün, yaşam tərzinin daha dolğun əks etdirilməsi məqsədinə tabe etdirilib.

Romandan bəlli olur ki, tərəkəmə icması otuzdan artıq tirədən – soyad toplusundan ibarətdir. Əsərdə Hümbətallar, Pəsəndallar, Mollalar, Nurular, Culfalar, Qazdılar, Papaqçılar, Gönçülər və başqa tirələrin bir-birilə münasibətləri, xeyir-şər mərasimlərində iştirakı, məişət məsələlərində bir-birinə yanaşması, hətta zarafatları təbii və səmimi şəkildə qələmə alınıb. Romanın qəhrəmanlarından olan Yüzbaşı Hacı Mustafanın var-dövləti başdan aşsa da, oğlu Əmiri evləndirmək üçün dayısı oğlu Mirqasımın “gözünün ağı, qarası bircə qızı” Baharı seçməsi onun mal-dövlətə həddindən artıq meyilli olmasını göstərir. Bu fikri onun oğluna dediyi: “Beşyüzevlidə beş kişidən biridir, min baş qoyunu, bir qatar dəvəsi, iyirmi baş mal-qarası, bir kapal atı var. Həm qızını alırsan, həm də vərəsəsi olub mal-dövlətinə sahib olursan” sözlərindən də anlamaq mümkündür. Dövrünün sayılıb-seçilən adamlarından olan Hacı Mustafanın fikrincə, “dünyada ən ədalətli, ən aqil padşah varsa, o da Nikolay padşahdır”. Ona görə də Beşyüzevlinin, öz mal-mülkünün vergilərini son qəpiyinə kimi yığıb verirdi Nikolay hökumətinə. Əsərdə Hacı Mustafanın mənfi və müsbət xasiyyətləri xarakterizə olunub. Romanda həmçinin Hacı Mustafanın oğlu Əmirin sevgi macəraları, onun beşyüzevli cavanları ilə münasibəti, böyük-kiçiyə hörməti, şücaəti dolğun və inandırıcı formada verilib. Ərkəsöyün, çılğın bir gənc olan Əmir atası Hacı Mustafanın onu evləndirməsi fikrinə laqeyd yanaşır. İyirmi beş yaşı olsa da, evlənmək istəmir, sərbəst gəzib-dolanmaq istəyir: “Qadından-qızdan utanan da deyildi ki, qəlbinin bir məhəbbət eşqilə dolub-daşmadığını utancaqlığına, qadın xeylağından çəkinməyinə yoza. Novruz bayramlarında nə pəstahalar çıxarırdı! Harda gözəl bir qız görürdü, qoltuğuna vurub hay salırdı ki, qaçırıram. Qızların kasa içində iynə hərlədib baxta baxdıqları dama girib, ordakı özündən deyən qəşəng qızlarla bir-bir fallarına baxdırırdı. Baxtına düşən qızı qolları üstünə götürüb damdan çıxarır, hay salırdı ki, aparıram. Bütün bunlar bir bayram zarafatı idi”.

Müəllif əsərdə Azərbaycanın gözəl guşələrindən olan Kəlbəcərin – Dəlidağın füsunkar gözəlliyi, Beşyüzevli tirələrinin yaylaq yerlərinin – Qoçaların, Ağçayın, Nuru dərəsinin, Mıxtökənin, Dörbənd bulağının, Lilpar zirvəsinin, İstisuyun, Qaranlıqdakı Hul qayanın və başqa məskənlərin təsvirini təbii boyalarla verib. Müəllif Qoduğölən-Qaranlıq dərəsi adlanan məkanın adının niyə bu cür deyildiyinə də aydınlıq gətirib: “Hacı Mustafa yüzbaşının dediyi kimi, Qodugölən-Qaaranlıq dərəsinin ən soqqa yurduydu. Yurda bu adı da Hacı Mustafanın dədə-babası qoymuşdu, orda bir qoduğu ildırım vurub öldürdüyünə görə. Elə bil Qaranlığın bu yerində yamaclar bir səs gücləndiricisiydi. Burda ildırım çaxıb göy guruldayanda handa qorxmaz adam başını əyib yapıncısının altına soxurdu”.

Romanda Beşyüzevli tərəkəmələrinin arandan yaylağa, yaylaqdan arana köçdükləri vaxt ruslar tərəfindən Qarabağa köçürdülmüş ermənilərin onların mal-qarasını əlindən alması, rus pristavının erməniləri müdafiə etməsi maraq doğuran məqamlardandır.

Romanda Hacı Mustafa oğlu Əmirin öz dövrünün parlaq simalarından olan Həmdəm (Həmidə) xanımla, Cəlil Məmmədquluzadə ilə, Əhməd bəy Ağayev və başqaları ilə görüşü də var.

“Beşyüzevli” danışıqlarında qanadlı ifadələrdən, bənzətmələrdən bol-bol istifadə edilib. Romanda yeri gəldikcə bu deyimlərə səxavətlə yer verilib. Bu mənada, roman “Beşyüzevli”nin təkcə tikililərinin, damlarının, alaçıqlarının, muxrularının, keçələrinin, geyim-kecimlərinin, xalça-palazlarının, məişətdə işlətdikləri əşyaların təsviri ilə deyil, danışıq dilinin əks etdirilməsilə də əlamətdardır.