Əhməd Ağaoğlu: Paris illəri

Xeyli müddətdir ki, XX əsrdə türk dünyasının siyasi və mədəni fikir tarixində son dərəcə böyük xidmətləri olan Azərbaycan əsilli fikir adamı Əhməd Ağaoğlu (1869-1939) barəsində kitab üzərində işləyirəm. Hazırda başa çatdırmaqda olduğum həmin kitabdan bir fəsli“525-ci qəzet”in oxucularına təqdim edirəm.

Əvvəli ötən sayımızda
Lakin dinin dövlətdən ayrı olması İran kimi ölkələrdə ortaya bir sıra problemlər çıxarırdı. Nəticədə şah və onun əshabələri özlərini Nuşirəvan taxt-tacının, din adamları isə ərəblərin varisləri sayırdılar. Vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq üçün “şah həzrətlərinin məsələni öz nəzarəti altına alıb iyerarxik bir təşkilat qurması” təklifi irəli sürülürdü. Bu vasitə ilə “sivil hakimiyyət dini iqtidarın boyunduruğunu öz əlində tutacaq və bir millətin içərisində iki ayrı dövlətin yaranması sıxıntısı aradan qalxacaqdır”. Əhməd Ağaoğlunun vaxtı ilə İranla bağlı təklif etdiyi model indi bir sıra müsəlman ölkələrində uğurla tətbiq olunmaqdadır.
“İran hökuməti və farslarda dövlətçilik duyğusu” məqaləsində “La Revue Nouvelle”, 1893, № 83) Əhməd bəy bir neçə il əvvəl Mars çölündə və Eyfel qülləsinin yaxınlığında despot ədalarını öz gözləri ilə gördüyü Nəsrəddin şahı, eləcə də onun şəxsində əsrlər boyu xalqa qənim kəsilmiş şərqli despotları kəskin tənqid edirdi. Digər tərəfdən şahın zəifliyindən yararlanaraq ölkənin daxili işlərinə qarışan, onun sərvətlərini çapıb-talayan Qərbi, ilk növbədə isə Britaniya imperiyasını da yaddan çıxarmırdı. İranda və digər Şərq ölkələrində Avropa imperializminin yeni müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı mübarizənin Parisdə, azərbaycanlı bir gənc tərəfindən gündəmə gətirilməsi diqqətəlayiq hal idi. Məqalədə qaldırılan bir sıra məsələlər müsəlman ölkələri üçün bu gün də öz aktuallığını saxlamaqdadır.
Məsələn, aşağıdakı sətirlər aradan keçən bir əsr müddət ərzində çox az şeyin dəyişdiyini göstərir: “İngilis dostlarımın, xüsusilə də “Tayms”da çalışan cənabların qapılarındakı son inək zorla aparıldığı zaman atalarının çarəsizliyi ilə analarının iztirabı biri-birinə qarışan balaca uşaqların göz yaşlarını görmələrini istərdim. Yeganə günahı fərqli dinə inanmaq olan bir hökmdarın başını kəsməkdə əsla tərəddüd etməyən bu albionluların nəvələrinin ürəklərində azacıq da olsa insaf qalıbsa, iranlıların sözün tam mənasında ölkəni xaricilərə satan bir hökumətə etiraz haqqını tanımalıdırlar. Həyatı başdan-başa yalvarış və minnətin öhdəsinə buraxılmış bir müsəlman kəndlinin, qadının, yaxud kiçik iş sahibinin vəziyyəti Kürdüstanda Avropa konsullarının daimi himayəsi altında yaşayan hər hansı bir erməninin vəziyyətindən qat-qat pisdir. Orta Şərqdə bir xristian öz həyatını yaxşılaşdırmaq istəsə bütün bu Qərb qəzetləri işə nə qədər həvəs və anlayışla yanaşırlar! Lakin bir müsəlman eyni fikrə düşəndə onlarda nə qədər istehza, nə qədər lağlağıçılıq ruhu yaranır !”
Müəllifin fikrincə, bu acınacaqlı vəziyyətdən xilas olmaq üçün İran dövlətinin və xalqının üzərinə çox ciddi vəzifələr düşürdü. Əks təqdirdə “Babın başladığı, Şeyx Abdullahın davam etdirdiyi, sabah harada meydana çıxacağı bəlli olmayan üsyanlar” ölkəni qorxunc fəlakətlərə sürükləyə bilərdi. Bir neçə ildən sonra İranda cərəyan edən və Qacar sülaləsinin devrilməsi ilə nəticələnən hadisələr Əhməd Ağaoğlunun bu qənaətində də yanılmadığını göstərdi.
Müsəlman Şərqinin gələcəyini kimlər dəyişə bilərdi? “Parisin Latın məhəlləsi hər millətdən olan gənclərlə doludur, – deyə Əhməd bəy yazırdı. – Davranışları və kübar hərəkətləri ilə onlar sizə tam bir parisli kimi görünə bilərlər. Amma daha yaxından tanıyınca o Paris cilvəsi altında əl dəyməmiş, bəsit Şərq ruhunu görəcəksiniz. Onlar evlərinə döndükləri zaman əsla tənqid qəbul etməyən ifrat avropalılaşmış asiyalı olurlar (məsələn, çıxardığı “Əkinçi” qəzeti ilə kəndlilər arasında nihilist fikirlər yaymağa çalışan qafqazlı müsəlman dostumuz kimi! – Həsən bəy Zərdabi nəzərdə tutulur – V.Q.). Şərqdə doğulub böyüyənlər onları “şikəst” sayır, “itirilmiş adam” hesab edirlər”. Vətənində “firəng Əhməd” ləqəbi qazanan müəllif özü də həmin aqibətdən xilas ola bilmədi. Azərbaycan ədəbiyyatı tezliklə Fəxrəddin (“Müsibəti-Fəxrəddin”), Fərhad (“Bəxtsiz cavan”, Kefli İsgəndər (“Ölülər”) kimi qəhrəmanların timsalında belə insanların faciəsini göstərdi.
Avropa həyat tərzi və düşüncəsinin hər iki tərəfə faydalı olacaq şəkildə Şərqə gələ bilməsi üçün Əhməd Ağaoğlu onun “filtrdən keçirilərək şərqli ruhuna uyğun hala gətirilməsini” vacib sayırdı. Parisdən qayıtdıqdan sonra bu iş on illər boyu onun elmi, siyasi və ədəbi fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini təşkil etmişdi.

lll

Əhməd Ağaoğlu Parisdəki tələbəlik illərində yalnız İranın çağdaş tarixini şəxsi müşahidələri və ilkin mənbələr əsasında öyrənməklə kifayətlənməmişdi. Qacarlar xanədanından olan türk əsilli İran hökmdarı Nəsrəddin şahı (1831-1896) da yaxından görmək və müşahidə etmək imkanı qazanmışdı. 1889-cu ildə Böyük Fransa inqilabının 100 illiyi münasibəti ilə Parisdə Ümumdünya sərgisi açılmışdı. Sərgidə iştirakla bağlı dəvəti qəbul edən dövlət başçıları arasında İran monarxı da vardı. Əslində Nəsrəddin şahın sərgidə iştirakla bağlı qərarı İran sarayının hələ beynəlxalq məsələlərin incəliklərinə və protokol qaydalarına yetərincə bələd olmadığını göstərirdi. Çünki mütləqiyyət üsuli-idarəsinin hakim olduğu bir sıra ölkələr, o cümlədən Rusiya fransız kralı XIV Lüdovikin edamı və monarxiyanın ləğvi ilə nəticələnən inqilabın ildönümündə rəsmi şəkildə iştirak dəvətindən boyun qaçırmışdılar. Avropa səfərlərinə xüsusi maraq göstərən Nəsrəddin şah isə yaranmış imkandan istifadə etmək fürsətini əldən qaçırmamışdı.
Fransa prezidenti Sadi Karno (1837-1894) ilə birlikdə sərgiyə tamaşa etməyə gələn Nəsrəddin şahı Mars çölündə qarşılayan çeşidli insanların arasında iki ildən bəri Parisdə yaşayan Əhməd bəy də vardı. Həmin an gördükləri illər sonra xatirələrində belə əks olunmuşdu: “Şahın tacındakı brilyantlar gözləri qamaşdırırdı. Köksü cəvahiratla örtülü idi. İri gözləri, qalın, çatıq qaşları, dik başı təsviri mümkün olmayan bir bir qürur və kibr ifadə edirdi...
Karnonun sadə siyah redinqtonu, dik bəyaz qalstuku, sadə davranışı bu qürur və kibrlənmə ilə tam bir təzad təşkil edirdi. Mən ilk dəfə hür və sərbəst milləti təmsil edən bir rəis ilə əzəmət və kibri təmsil edən bir despotu yan-yana görürdüm. Fəqət Paris camaatı bu əzəmət və kibrə istehza etmək yolunu çox tezliklə tapdı”.
(Amma işə bax ki, həm “hür və sərbəst milləti” təmsil edən Fransa prezidenti, həm də “əzəmət və kibri” təmsil edən İran şahı həyatlarını eyni şəkildə başa vurmuşdular – sui-qəsdin qurbanı olmuşdular. Birinci 1894-cü ildə, ikinci isə 1896-cı ildə qətlə yetirilmişdi).
Sərgisi çərçivəsində keçirilən mərasimlərdə Əhməd bəy bir neçə gündən sonra şahı yenidən görə bilmişdi. Bu görüş də eyni kədərli düşüncələr oyatmışdı. O, bir daha demokratiya ilə istibdadı müqayisə etmək imkanı qazanmış, Şərin taleyinə yazılan hakimiyyət və rəyasət harınlığının bütöv bir millət üçün başqa alçaldıcı mənzərəsi ilə qarşılaşmışdı. Şahın yanında baş nazirin sadəcə bir lakey olduğunu görmüşdü: “Gecə idi. Yenə xalqın iki səfi arasından keçirdilər. Şah nə səbəbdənsə çiynindəki kürkü çiyninin ani hərəkəti ilə yerə atdı və arxasınca gələn sədrəzəmə tərəf dönərək “Bərdar!” (“Götür!”-V.Q.) əmrini verdi. Zavallı sədrəzəm dərhal bütün qələbəliyin gözü önündə yerə qədər əyildi, kürkü qaldırdı və sanki uşağı götürürmüş kimi məhəbbətlə qolu üzərinə alaraq yürüdü. Şahın bu ədası və sədrəzəmin bu mağmunluğu Şərq istibdadının mahiyyətini göstərən aşkar nümünələrdən idi”.
“İran və inqilabı” kitabında Əhməd Ağaoğlu Nəsrəddin şahın hakimiyyət dövründən bəhs edərkən yenidən onun Paris səfərinə toxunmuşdu. “Fəqət bu səyahətlərdən İranın islahı üçün bir şey hasil olmadı”, – deyə o, təəssüflə yazırdı: “Nəsrəddin istibdad və şəxsi əsarət üsulunun ən kəskin nümunəsi idi. Qürur, təkəbbür, eqoizm və özbaşınalıq onun bariz xüsusiyyətləri idi. Şahidi olduğum bir vaqiəni nağıl etməyə bilmərəm. Şah Parisi ziyarət edərkən orada tələbə idim. Sərgi münasibəti ilə Parisdə bir hava balonu vardı. Şah bu balona minib şəhəri yuxarıdan seyr etdi. Yerə enərkən oradakılar arasında sosialist deputatlardan Hüqo Lerua da vardı. Şair özünü saxlaya bilməyib şaha xitabən dedi: “Əlahəzrət, mədəniyyətin nemətlərini, meyvələrini gördünüz. Ümid edirik ki, İrana qayıdandan sonra bizim irqimizdən olan ari iranlıları bu nemətlərdən istifadə etdirməyə hümmət göstərəcəksiniz !”
Şah istehza ilə: “Dedilər ki, şairsiniz. Mən də şairəm. Ümid şairlər üçün qidadır. Ümid edin !” – dedi. Ertəsi gün bütün Paris qəzetləri zavallı şairə istehza edirdilər”.
Şübhəsiz, 1920-ci illərin ortalarına təsadüf edən bu təsvirlər daha çox hadisələrə retrospektiv baxış xarakteri daşıyır. Həmin anda hələ fransız elmi-ictimai dairələrində “iranlı” kimi tanınmayan gənc Əhməd bəyin hansı hisslər keçirdiyini söyləmək isə çətindir. Amma istənilən halda qürur hissindən çox uzaq olduğunu əminliklə təsdiqləmək olar. Despotik quruluşlara mənfi münasibətin ilk ünsürlərinin Parisdə meydana çıxdığını iddia etmək üçün əldə tam əsas var. Yuxarıda da gördüyümüz kimi, şəxsi mənfəəti üçün ölkənin maraqlarını xaricilərə güzəştə gedən şahdan narazılıq İranla bağlı silsilə məqalələrin sonuncusunda öz əksini tapmışdı. Parisdəki ötəri müşahidələr sonralar da ona İran cəmiyyətinin, ümumilikdə mütləqiyyət rejimlərinin mahiyyətini açmaq üçün zəngin material vermişdi.

lll
Parisdə təhsil aldığı dövrdə həyatında çox mühüm bir hadisə də baş vermişdi. Universitet tələbəsi Əhməd bəy Ağayev şərqşünasların IX Beynəlxalq konqresində iştirak məqsədi ilə müəllimi Ceyms Darmstaterlə birlikdə Londona getmişdi. İngiltərə paytaxtında dünya miqyasında tanınan şərqşünas alimlərlə təmasda olmuş, onların məruzələrini dinləmiş, özü də mütəxəssislər qarşısında mürəkkəb mövzuda, maraqla qarşılanan məruzə etmişdi. Əhməd bəyin konqresdə iştirakı əslində Azərbaycan elminin Avropa miqyasına çıxmasının diqqətəlayiq faktlarından idi.
Şərqşünasların ilk beynəlxalq konqresi 1873-cü ildə Parisdə keçirilmişdi. Sonrakı illərdə London, Peterburq, Florensiya, Leyden, Vyana, Stokholm və Kopenhagen növbə ilə mühüm elmi toplantıya ev sahibliyi etmişdilər. 1892-ci il sentyabrın 5-12-si tarixlərində dünyanın müxtəlif ölkələrindən gəlmiş alimlər özlərinin növbəti – IX-cu forumuna toplaşmışdı. Bir həftə ərzində hind, ari, semit (Babilistan, Assuriya, ərəb), fars, Misir, Çin, Avstraliya, qədim yunan, habelə coğrafiya və antropologiya bölmələrində onlarla məruzə dinlənilmişdi.
Hər şeylə maraqlanan Əhməd bəy konqresin işində fəal iştirak etməklə yanaşı Oksford və Kembric universitetlərində, Britaniya muzeyində, Asiya Cəmiyyətində (Asiatique Society), Hindistan nazirliyində (İndian Ofice), Kingstoun muzeyində, habelə Adriatika evində (Adriatic Home) olmuşdu. İngiltərə paytaxtının mühüm elm və mədəniyyət mərkəzlərində o, həyatının unudulmaz anlarını yaşamışdı. Kembricdə azərbaycanlı gənc də adlı-sanlı qonaqlarla birlikdə universitet ənənəsinə uyğun olaraq bir vaxtlar Frensis Bekon və Con Stüart Millin içdikləri qədəhdən şərab içmişdi. Asiya Cəmiyyətində xəlifə Ömərin zamanında üzü köçürükmüş Qurana əlini toxundurmuşdu. Britaniya muzeyində İran və semit bölmələrinin rəhbərləri doktor Garnett və doktor Ruinin yardımı ilə qədim əlyazmalarla tanış olmuşdu. Ənənəvi ingilis pedantizmi sayəsində Paris Milli Kitabxanası ilə müqayisədə bu muzeydəki kataloqların dəqiqliyinə, xidmət mədəniyyətinin yüksəkliyinə heyran qalmışdı. Kingstoun muzeyində isə Şərq xəttatlıq nümunələrinə tamaşa etmişdi.
Sentyabrın 7-də fars bölməsinin iclasında sədrlik edən ingilis iranşünası ser Qoldsmitin fars dilinin xüsusiyyətləri və farscadan Avropa dillərinə tərcümənin özünəməxsusluqları haqqındakı məruzəsindən sonra kürsüyə konqresin ən cavan iştirakçısı Əhməd bəy Ağayev dəvət olunmuşdu. O, “Şiə məzhəbinin məzdəki qaynaqları” adlı kifayət qədər çətin və mübahisəli bir mövzu ətrafında öz mülahizə və qənaətlərini iştirakçılarla bölüşmüşdü.
Londona, şərqşünasların IX konfransına yola düşənə qədər Əhməd bəy Ağayevin İranla bağlı silsilə məqalələrinin dördü artıq çap olunmuşdu. Həmin məqalələrdə şərh olunan məsələlər daha yığcam şəkildə onun elmi məruzəsinin əsasını təşkil edirdi. Həm də bu mülahizələr ilk dəfə ciddi elmi auditoriyada, problemə yaxından bələd olan mütəxəssislərin qarşısında səsləndirilirdi.
Məruzədə şiəlik başlanğıc mərhələdə nə tam dini, nə də tam siyasi səciyyə daşımayan, onların hər ikisinin müəyyən ünsürlərini özündə ehtiva edən bir təlim kimi dəyərləndirilirdi. hərəkat idi. Tədqiqatçının fikrincə, “farslar sonuncu Sasani nəslinin hüquqlarını şiəliyin ən yaxşı varisinin, yəni üçüncü İmam Hüseynin üzərinə köçürərək imamlıq institutu vasitəsi ilə bir növ İranın milli və dini təcəssümünü yaratmışdılar”. Ona görə də, şiəlik sırf ərəb hadisəsi olmaqdan daha çox qədim İranla və Məzdək təlimi ilə bağlı idi. Məruzənin fransızca adında şiə məzhəbi hətta ayrıca din kimi təqdim olunmuşdu (“Les Croyances mazdeennes dans la religion chiite”). Lakin bu çox ehtimal ki, daha çox dil xətası idi. Çünki məruzədə əvvəldən sona qədər şiəlikdən daha çox məzhəb kimi söz açılırdı.
Məzdəki ideyaları isə ilkin islama Məhəmməd Peyğəmbərin ən yaxın əshabələrindən və Əhli-beytdən sayılan, Quranın bəzi hissələrinin fars dilinə ilk tərcüməçisi kimi tanınan İran əsilli Salman əl-Farisi (568-644) tərəfindən gətirilmişdi. Əsl adı Ruzbeh olan Salman əl-Farisi İsfahan yaxınlığında yerləşən Məzdək məbədinin kahinlərindən biri idi. “O, dini inancında dərin tərəddüdlərə uğramış və narahat ruhu üçün İrandan kənarda mənəvi qida tapmaq məqsədi ilə ana yurdunu tərk etmişdi”. Suriyada yəhudi, Fələstində isə xristian dinini qəbul edən Salman əl-Farisi nəhayət islamın yayılmağa başladığı Ərəbistan yarımadasına gəlib ilk müsəlmanların sırasında yer tutduqdan sonra həqiqi dinə qovuşduğuna əmin olmuşdu. Əvvəlcə Peyğəmbərin, onun vəfatından sonra isə Həzrəti Əlinin yaxın silahdaşlarından biri kimi tanınmışdı. Lakin islama tapınarkən əcdadlarının inanclarından da tamamilə imtina etməmişdi. Əksinə, yeni dini məzdəkiliyin məqbul saydığı müddəaları ilə zənginləşdirməyə çalışmışdı. Beləliklə, Sasani hökmdarı Xosrov Pərvizin əmri ilə yazıya alınmış “Xudaynamə”nin – “Allahlar kitabının” bir sıra postulatları məhz Salman əl-Farisi vasitəsi ilə islama gətirilmiş və şiəliyin bazasını təşkil etmişdi.
Əhməd bəy fikirlərinə yekun vuraraq yazırdı: “Bütün bunlardan da göründüyü kimi, Salman əl-Farisinin fəaliyyətinin ümumi istiqaməti və ruhu, əvvəla, iranlıların Yəzdigürdün varisi kimi baxdıqları İmam Hüseynin atası Əlinin və onun oğullarının xilafətə müstəsna hüquqlarını sübuta yetirmək, digər tərəfdən isə köhnə İran məzhəbləri ilə yeni islam məzhəblərini birləşdirmək arzusundan ibarət idi”.
Şübhəsiz, islamın təşəkkülündə iranlılara belə şərəfli yerin ayrılması bu ölkə hakimiyyətinin (hətta şahın türk əsilli olmasına baxmayaraq!) izzəti-nəfsini oxşamaya bilməzdi. Qızı Sürəyya xanımın yazdığına görə, Əhməd bəyin despot kimi söz açdığı Nəsrəddin şah həmin araşdırmadan xəbər tutanda onun müəllifinə uzun illər ailənin bəxt üzüyü sayılan firuzə qaşlı iri üzük hədiyyə etmişdi.
Bir sıra mübahisəli məqamların özünə yer aldığı həmin məruzə ilk dəfə 1893-cü ildə şərqşünasların IX Beynəlxalq elmi konqresinin materiallarında, 1968-ci ildə isə yenidən “Transactions of the Ninth İnternational Congress of Orientalists” (London, Krause Reprints) məcmuəsində çap olunmuşdur.
Əhməd bəy Ağayevin “Şərqşünasların konqresində” adı altında qələmə aldığı və Parisdən Tiflisə göndərdiyi təəssüratları “Kavkaz” qəzetinin 1892-ci il oktyabr saylarında işıq üzü görmüşdü. Canlı, maraqlı üslubda və zəngin faktların təhlili əsasında yazılmış bu iri həcmli məqalə sadəcə məlumat xarakteri daşımırdı. Burada ilk növbədə hələ kifayət qədər gənc olan müəllifin yüksək elmi intellekti, şərq və qərb dilləri, tarix, mifologiya, teologiya ilə bağlı zəngin bilikləri ortaya çıxırdı.
Müəllif yalnız konqresdəki dünya miqyasında tanınan şərqşünaslar, onların məruzələrində irəli sürüb əsaslandırdıqları fikirlər barəsində qısa şərhlər verməklə kifayətlənməmişdi. Həm də toxunulan məsələlərə, müzakirə olunan problemlərə fərdi münasibətini bildirməyə çalışırdı. Bu isə Parisdə keçirdiyi illər ərzində Əhməd bəyin həqiqətən də çox böyük bir yol keçdiyini, yalnız müsəlman Şərqinin deyil, Çin, Hindistan kimi qədim sivilizasiyalar da daxil olmaqla böyük bir arealın zəngin tarixi-mədəni irsini dərindən mənimsədiyini, mütəxəssis səviyyəsində fikir söyləmək səlahiyyəti qazandığını göstərirdi. Qeydlərindən də göründüyü kimi, nüfuzlu elmi forumun gedişi zamanı özünü sadəcə təsadüfən böyük alimlərin sırasına düşmüş bir şagird kimi yox, onların bərabər hüquqlu tərəf-müqabili kimi aparmışdı.
Aşağıdakı detal bunu bir daha əyani şəkildə göstərir. Konqresin sədri, tanınmış alman şərqşünası, hindşünaslıq və dünya dinlərinin müqayisəli tədqiqi barəsində bir sıra mühüm əsərlərin müəllifi professor Maks Muller (1823-1900) öz açılış nitqində əsas məqsədin Şərqlə Qərbi əvvəlcə elmi-zehni, sonra isə maddi-əməli yolla yaxınlaşdırmaq olduğunu açıqlamışdı. Müller tarix və ənənələr baxımından mövcud anlaşılmazlıqları aradan qaldırılacağı təqdirdə dünyanın bu iki qütbünün yaxınlaşmasını tamamilə mümkün sayırdı. “Yeri gəlmişkən qeyd etməliyəm ki, cənab Maks Müllerin idealı mənim “Kavkaz” qəzetindəki sonuncu məqaləmdə ifadə etdiyim ideala tam uyğun gəlir” –deyə gənc Əhməd bəy maksimalist bir tərzdə tanınmış alimlə bir sıraya qoymaqdan çəkinmirdi.
O, konfransla bağlı təəssüratlarını bölüşərkən bir daha həmin fikirlərinin üzərinə qayıdır, Şərqlə Qərbi yaxınlaşdıran ümumi cəhətlərə diqqət çəkərək yazırdı: “Doğrudur, bir yandan Aralıq dənizi ilə Qara dəniz və Xəzər dənizi, o biri yandan isə Ural dağları dünyanın bu iki cəhəti arasındakı fiziki sərhədlərdir. Lakin məgər bu coğrafi məntəqələr eyni zamanda həm Şərqə, həm də Qərbə aid deyilmi? Onlar bir bütöv kimi birləşərək riyazi mənada bölünməz vahid yaratmırlarmı? Darvin dövründə bəşər irqinin vəhdətinə, onun mənşə eyniliyinə kim şübhə ilə yanaşa bilər ?”
Gənc Əhməd bəy siyasi takt və bəlli Şərq təəssübkeşliyi nümayiş etdirərək avropasentrizm nəzəriyyəsinə – Asiyaya və Şərqə nihilist münasibətə əsaslanan fikirlərə qarşı çıxarmaqdan da çəkinmirdi. Həm də bu zaman yalnız müasir dövrlə kifayətlənmir, bu nöqsanlı yanaşma tərzinin tarixi köklərini və əsas hərəkətverici qüvvələrini konkret adları ilə ortaya qoyurdu: O, yazırdı: “Homer zamanında yunanlar bir tərəfdən milli qürurlarını oxşamaq, o biri tərəfdən isə sanki öz-özlərinə təsəlli vermək məqsədi ilə iranlıları “barbar” adlandırırdılar. Yunanların varisləri sayılan romalılar da bu zehniyyəti sələflərindən qəbul etmişdilər. Romalıların varisləri olan avropalılar da öz növbələrində həmin etiqadı davam etdirirlər. Şərqşünasların məqsədi isə tarixə qədərki dövrdə Şərq ilə Qərb arasında heç bir ədavətin olmadığını, bizim günlərdə iki qitəni ayıran ünsürlərin həmin vaxtlar əksinə, onları yaxınlaşdırdığını və biri-birinə bağladığını göstərməkdən ibarətdir .”
Çox güman ki, elə bu düşüncə tərzinin təsiri altında ilk dəfə getdiyi Londonda nə qədər qəribə görünsə də, doğma Qarabağla, Şuşa ilə bağlı bənzərliklər müşahidə edə bilmişdi: “Xoşbəxtlikdən yolum şəhərin ən qələbəlik yeri olan Pikadilliyə düşdü və ilk təəssüratım yavaş-yavaş dağılmağa başladı. Bu da Hayd-Park! Özünü elə bil doğma Şuşada, ya da köhnə dustaqxananın yanındakı erməni bulvarında hiss edirsən. Dəstə-dəstə erməni və tatar avaraları gözlərim önündə canlanır. Onlar ya Tuman xanın fantastik sərgüzəştlərindən danışırlar, ya da bir aşığın, yaxud Əlinin şərəfinə qəsidələr oxuyan bir dərvişin ətrafına yığışıblar”. Hayd-Parkda gördüyü mənzərələr buradakı natiqlərin də Şərqdəki nağılbazlardan o qədər fərqlənmədiklərini aşkara çıxarmışdı.
Konqresin açılışı münasibəti ilə Lord Notbrukun öz sarayında düzəltdiyi qəbul isə Əhməd bəydə tamam başqa hisslər doğurmuşdu. İlk dəfə fərqli dil və mədəniyyətlərə malik belə bir cəmiyyətlə təmas onu heyrətləndirmişdi. Rus dilinin incəliklərinə bələd olan və erkən yaşlarından fərdi üslubunu formalaşdıran müəllif “Kavkaz”dakı məqaləsində ingilis aristokratının sarayında gördüklərini məharətlə təsvir etmişdi. Burada həm təəccüb və heyrət, həm yüngül ironiya və istehza, həm də din və irqindən asılı olmayaraq insana məhəbbət hissi özünə yer almışdı.
Sitatın bir qədər böyüklüyünə baxmayaraq “Şərqşünasların konqresində” məqaləsinin həmin hissəsini burada verməyi məqsədəuyğun sayıram:
“Elektriklə parlaq işıqlandırılmış rəsmlərin və dəbdəbəli mebelin arxasında cürbəcür kostyumlar geyinmiş, dəriləri müxtəlif rənglərə çalan kişi və qadınlardan ibarət toplum sözlə ifadəsi çox çətin olan təzadları ilə heyrət doğururdu. Budur, qırmızı rəngli böyük əba, qızıl haşiyəli, uzun və gen-bol cübbə geymiş hündür boylu, ay kimi yumru sifətində passiv, ağır, hərəkətsiz və yayğın ifadə həkk olunmuş kəşmirli naib görürəm. Əyinlərində evening (axşam – V.Q.) paltarı, döşləri yarıya qədər açıqda qalan, eybəcər və arıq çiyinləri görünən qadınlar “for a glance at the savage” (“vəhşi adama nəzər salmaq” – V.Q.) məqsədi ilə onun ətrafında vurnuxurlar. Yaxınlıqda başqa bir dəstə eyni sadəlövh maraqla Bombeydən gəlmiş iranlı, Oksfordda hüquq dərəcəsinə layiq görülən miss Zorbaçinin həndəvərində fırlanır. Onun qarabəniz, ağıllı və ifadəli üzünün hər iki tərəfindən dalğavari şəkildə sallanan sarı Kəşmir şalını, sadə mahuddan və eyni Kəşmir parçasından tikilmiş milli geyimini toplaşanların çoxu “very nise” (“çox gözəl” – V.Q.) sayır. Bir az o yanda Misir təmsilçilərinin bəyaz çalmaları və qırmızı fəsləri barəsində çeşidli fikirlər söylənir. Qonaqlar bir-birlərinin başa düşmədikləri müxtəlif dillərdə fərqli intonasiyalarla ucadan danışırdılar. Adam bütün bunları seyr edəndə istər-istəməz qiyamət gününü yada salır və qonşusunun nə barədə belə həyəcanla dil-dil ötdüyünü bilməyi o qədər arzulayır ki, dillərin bir-birindən bunca fərqlənməsi kimi çox kədərli hadisə üçün həqiqətən də ürəkdən təəssüflənir”.
Bu sətirlərdəki sərrast müşahidələr, Şərqə və Şərq insanına hələ də ekzotika kimi baxan avropalılara xəfif ironik münasibət Əhməd bəyin özünün də iştirakçısı olduğu konqresə verdiyi qiymət kimi də dəyərləndirilə bilər. Amma müəyyən mənfi emosiyalara baxmayaraq o, ilk və son dəfə getdiyi Londonu böyük mədəniyyət beşiyi kimi müsbət, işıqlı təəssüratlarla, hətta müəyyən eyforiya hissi ilə tərk etmişdi.
İngilislərlə növbəti görüşü aradan dörddə bir əsr keçəndən sonra Ənzəlidə baş tutmuşdu. 1918-ci ilin payızında İrandakı ingilis işğal qüvvələrinin komandanı general Tomsonun yanına o, Azərbaycan Cümhuriyyəti nümayəndə heyətinin başçısı kimi getmişdi. Bir il sonra isə İstanbulda Türkiyənin və Azərbaycanın istiqlalını qəbul etmək istəməyən Britaniya imperiyasının hökmü ilə saxta ittihamlar əsasında həbs olunaraq Malta sürgününə göndərilmişdi...
(Ardı var.)
Vilayət QULİYEV