Hədiyyəniz bir dəstə gül

(Aqşin Babayev haqqında portret oçerk)

“Məndə yaşayanlar” silsiləsindən
İndiki dövrdə insanları təəccübləndirmək asan deyil. Eyni bir adamın səni dəfələrlə heyrətləndirməsinə isə çox nadir hallarda təsadüf edilir. Əslində, tanıdığın insanın o günə qədər bilmədiyin təzə bir məziyyəti ilə tanış olmaq həmin insanı o anda yenidən kəşf etməyə bənzəyir. Haqqında söhbət açacağım insan öz sadəliyi və təvazökarlığı, xeyirxahlığı və təmənnasızlığı, elmi fəaliyyəti və bədii yaradıcılığı ilə sıx-sıx təəccübləndirməyi bacaran, bu il anadan olmasının 75 illiyi tamam olan Aqşin Babayevdir.
Aqşin müəllim “El” jurnalına müsahibəsində jurnalistin “Sizi oxuculara necə təqdim edək: alim, nasir, dramaturq, şair, jurnalist, professor, tərcüməçi?” sualına hər zamankı səmimiyyəti ilə belə cavab vermişdi: “Başa düşürəm, yəqin fikirləşirsiniz ki, məgər bütün bunları bir simada birləşdirmək olarmı? Bu, bizdə genetik xasiyyətdir. Atam da mənim kimi bir sahə ilə kifayətlənmirdi. Həm rejissor, həm rəssam idi, həm musiqi alətləri ustası, həm də təşkilatçı...”
A.Babayev şəxsiyyət olaraq bütöv, yaradıcı insan olaraq sinkretik sənətkardır. O, jurnalistin sıraladığı “kimlik”lərin hər birinin, türklər demişkən, haqqını artıqlaması ilə verən, daşıdığı alim adına yaraşan, tutduğu vəzifələrin öhdəsindən layiqincə gələn, işlədiyi kollektivə şərəf gətirən şəxsiyyətdir. Gözəl nasir, görkəmli türkoloq-alim, istedadlı dramaturq, kövrək şair, dəyərli ssenarist, mahir publisist, təcrübəli pedaqoq və tanınmış ictimai xadimdir.
Aqşin müəllimi şəxsən tanımayanlara onun xarici portret cizgilərini bir neçə cümlə ilə təqdim edirəm: Ucaboylu, enlikürək, geniş alınlı, gümüşü saçları, üst dodağını xəfifcə örtən çal bığları, iri çərçivəli eynəyi arxasından baxan qayğılı gözləri, daima səliqəli geyimi, şax məğrur yerişi və ağayana oturuşu-duruşu... İndi necə təəccüblənməyəsən ki, bu iriqamətli bədəndə son dərəcə yuxa bir ürək döyünür, “özgə”nin ən kiçik kədərinə kövrələn, tərəf-müqabilinin nəşəli ovqatına anında şərik olan ürək! Bu həssaslıq ailədən, bir az da onun musiqi duyumundan qaynaqlanır. Bəlkə də çoxları bilmir ki, Aqşin müəllimin gözəl tar çalmağı var. İlk musiqi müəllimi atası olub, sonradan görkəmli tarzənlər Əhsən Dadaşov və Məmmədağa Muradovdan dərs alıb. Universitetin ansamblında çıxış edib.
Aqşin Əlisəttar oğlu Babayev 23 noyabr 1936-cı ildə Bakıda anadan olub. Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib(1959). Aspiranturanda təhsil alıb və Nazim Hikmətin dramaturgiya yaradıcılığına dair namizədlik dissertasiyası müdafiə edib.
Haşiyə: O zaman türk filologiyası ilə məşğul olmaq, türk dramaturgiyasından yazmaq asan deyildi, qadağalar vardı. Stalinin ölümündən sonra “türk” sözünə nəzarət hələ də davam edirdi. Bununla bərabər cəmiyyətdə müəyyən mülayimləşmə də yox deyildi. Aqşin müəllim Türkiyə ədəbiyyatı üzrə aspiranturaya imtahan verir, yüksək qiymətlə daxil olub, qiyabi təhsil almağa başlayır... Davamını özündən dinləyək: “Nazim Hikmət sağ idi. Dissertasiya mövzum onun dramaturgiyasına həsr olunmuşdu. Üçaylıq yaradıcılıq məzuniyyəti götürüb Moskvaya yollandım. Burada tanınmış nazimşünas Əkbər Babayev məni apardı şairin Moskvadakı mənzilinə. Qapını Nazim Hikmət açanda gözlərimə inanmadım. Yəni doğrudan da mən bu dahi insanla üz-üzə dayanmışam?
– Mərhaba, buyurun, – deyə Nazim bizi içəri dəvət etdi.
Sonuncu dəfə özündən xeyli gənc olan Vera Tulyakova ilə evlənmişdi. Qadın bizim üçün çay gətirdi. Oturub heyranlıqla Nazimə baxırdım. Əkbərlə ordan-burdan bir-iki kəlmə kəsəndən sonra üzünü mənə tərəf çevirdi:
– Buyur, – dedi.
– Mən sizin dramaturgiyanızdan əsər yazmaq istəyirəm.
– Çox nahaq yerə.
Açığı, belə söz eşidəcəyimi gözləmirdim. Pərt halda dönüb Əkbərə baxdım. Onun üzündə isə sakit, arxayın bir təbəssüm gördüm. Nazim sözünə davam elədi:
– Məndən də əvvəl Əbdülhəq Hamid var. Yaxşısı budur, ondan yaz.
– Hamiddən yazırlar. Mən sizdən yazmaq istəyirəm.
Necə yazacağım barədə bir az söhbət eləyəndən sonra aramız açıldı. Moskvada qalanda iki gündən bir onun evinə gəlirdim, söhbət edirdik...”
50-ci illərin sonlarından başlayan Nazim Hikmət heyranlığı Aqşin müəllimi Ustadın bədii irsinin yorulmaz tədqiqatçısına çevirir. Respublikamızın elmi ictimaiyyəti Əkbər Babayev, Tofiq Məlikli, Anar, Qadir İsmayıl, Azər Abdulla, Rəşid Quliyev, Aytən Babayeva kimi nazimşünasları yaxşı tanıyır. Aqşin müəllim özü də mötəbər elmi məclislərdə və məqalələrində adları çəkilən nazimşünasların tədqiqatları haqqında səxavətlə söz açır. Türkologiya elmimiz A.Babayevi yalnız Nazim Hikmətin dram yaradıcılığının yox, bütövlükdə türk dramaturgiyasının ən böyük tədqiqatçısı kimi qəbul edir. Aqşin müəllim 1996-cı ildə müasir türk dramaturgiyasına həsr etdiyi dissertasiya işinə görə filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi, 1998-ci ildə professor elmi adını almışdır. Görkəmli türkşünas-alimin “Nazim Hikmətin yaşamı”, “Türk ədəbiyyatı müntəxəbatı”, “Türk dramaturgiyası”, “Cümhuriyyət dövrü türk ədəbiyyatında sosial motivlər”, “Azərbaycan və türk dünyası” kitabları son dərəcə dəyərli elmi-nəzəri mənbə və dərs vəsaitləridir.
Aqşin müəllimin bu yaxınlarda dərc olunan “Nazimi yaşadanlar” adlı yeni informasiya və düşüncələrlə zəngin məqaləsi (“525-ci qəzət”, 21 may 2011) alimin Nazim Hikmətin xatirəsinə əbədi ehtiramının təzahürüdür. Təsadüfi deyildir ki, A.Babayev şairin bacısı mərhum Samiyə Yaltırım tərəfindən Türkiyədə 1991-ci ildə yaradılmış Nazim Hikmət Kültür və Sənət Vəqfi adlı qurumun fəxri üzvüdür.
Nazim Hikmətdən başlayan elmi axtarışlar Aqşin müəllimi bütövlükdə zəngin və qədim türk ədəbiyyatına istiqamətləndirmiş, onu müasir türk söz sənətinin ən nüfuzlu tədqiqatçılarından birinə çevirmişdir. Onun 2003-cü ildən Ali Attestasiya Komissiyasında bu sahə üzrə Ekspert Şurasının üzvü olması da təsadüf sayıla bilməz.
A.Babayev müxtəlif ictimai vəzifələrdə çalışmışdır. 1959-1962-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio verilişləri Komitəsində türk verilişləri şöbəsində redaktor və baş redaktor müavini, 1970-1977-ci illərdə Xarici verilişlərin Baş redaktoru, 1976-1990-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio verilişləri Komitəsində sədr müavini işləmişdir.
A.Babayev 1972-1975-ci illərdə Türkiyədə çalışmışdır. İlk dəfə 1975-ci ilin son günlərində 5-ci kurs tələbəsi ikən tərcüməçi kimi işləməyə getdiyim Ankarada Aqşin müəllimin mütərcimlik istedadı, türk dili və ədəbiyyatının incəliklərinə dərindən bələdliyi haqqında SSRİ Səfirliyinin yüksək ranqlı diplomatlarından xeyli xoş sözlər eşitmiş, qürur hissi keçirmişdim. O zamanlar hələ bilmirdik ki, sonralar bu xarici ezamiyyətin dərin həyati müşahidələri Aqşin müəllimin yaradıcılıq təxəyyülündən süzülərək neçə-neçə hekayə və povestin, eləcə də “Ayrılıq” kimi gözəl bir romanın bədii materialına çevriləcək, tərcüməçi kimi deyilməsi mümkün olmayan mətləblər yazıçının müxtəlif əsərlərində öz bədii-estetik həllini tapacaqdır.
Mətbuat, radio, televiziya, bütövlükdə kütləvi informasiya vasitələrinin aparıcı xadimlərindən biri kimi şöhrət qazanan A.Babayev 1977-1982-ci illərdə Azərbaycan Jurnalistlər İttifaqının idarə heyətinin katibi işləmiş, səmərəli yaradıcı xidmətlərinə görə “Əməkdar jurnalist” fəxri adına layiq görülmüşdür. İkinci dərəcəli Dövlət müşaviri olan A.Babayev 1991-2006-cı illərdə Azərbaycan Milli Məclisi Aparatının Mətbuat xidməti şöbəsinə rəhbərlik etmişdir.
Kiçik bir xatirə: 80-ci illərdə Türkiyə türkcəsində bir radio-pyes yazmışdım. Efirə hazırlanması üçün Aqşin müəllimin icazəsi lazım idi. O, daha əvvəllər də mənim türkcə qələmə aldığım xeyli ədəbi-publisistik materialın, o cümlədən bir neçə radio-pyesimin yayınlanmasına xeyir-dua vermişdi. Bu dəfə vəziyyət bir az fərqli idi. Pyes Aqşin müəllimin “Dialoq” hekayəsi əsasında yazılmışdı və o, hər zamankı təvazökarlığı ilə radio-tamaşanın efirə getməsinə icazə vermək istəmirdi. Belə hesab edirdi ki, onun hekayəsi əsasında hazırlanmış radio-pyesin efirdə getməsi, öz vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə kimi başa düşülə bilər. Mən isə təkidlə icazə verməsini xahiş edirdim, çünki əsərin ideya məzmunu sosial sifariş idi və son dərəcə aktualdı. Tam bu əsnada məni dəstəkləyən biri “tapıldı”. Keçmiş SSRİ məkanında Türkiyə türkcəsindən rus dilinə bir nömrəli mütərcim Moskvada yaşayan soydaşımız Ehsan Mustafayev hesab edilirdi. Ehsan müəllimin türkcə-rusca və rusca-türkcə ikidilli irihəcmli məşhur lüğətlərin tərtibçisi və redaktoru olması ilə fəxr edirdik. Onunla 70-ci illərin sonlarında Türkiyədə işlədiyim illərdə tanış olmuşduq (Sonralar bu tanışlıq aramızdakı böyük yaş fərqinə baxmayaraq səmimi dostluğa çevrilmişdi). Həmin günlərdə Bakıda qonaq idi və o gün öz yaxın dostu və həmkarı Aqşin Babayevi ziyarətə gəlmişdi... Ehsan müəllim radio-pyesin efirə verilməsinə nəinki Aqşin müəllimi razı sala bildi, hətta mənim efirə hazırlanan Neft daşlarından bəhs edən “Əfsanələr adası” adlı başqa bir radio-tamaşamda baş rolu öz möhtəşəm türkcəsi ilə səsləndirdi...
Və bir haşiyə: 1983-cü ildə elmi rəhbərlərim akademik Həmid Araslı və türkşünas-alim Allahşükür Qurbanov namizədlik dissertasiya işimə birinci rəsmi opponent görkəmli şərqşünas Əkrəm Cəfəri, ikinci rəsmi opponent tanınmış türkoloq Aqşin Babayevi məsləhət görmüşdülər. Aqşin müəllimin dissertasiya işimə yazdığı son dərəcə səmimi və obyektiv rəyi bu gün də saxlayıram. Müdafiədən sonra təşkil edilən ənənəvi banketdə Əkrəm müəllim başda olmaqla bütün əməyi keçən həmkarlarım iştirak etdiyi halda, Aqşin müəllim ziyafətə gəlməmişdi. Sonralar bir vəsilə ilə öyrənmişdim ki, dissertasiya işinin Moskvada təsdiqinin gecikdirilməsinə səbəb ola biləcək söz-söhbətdən, çuğullamalardan (o zamanlar bu cür anonim donoslar dəbdə idi!) rəvac verməmək üçün banketə gəlməyib.
Otuz beşə yaxın bədii və elmi kitabın müəllifi olan A.Babayev yaradıcılığa kiçik hekayə janrı ilə başlamış, 1958-ci ildə “Oktyabr işıqları” almanaxında “Azadlıq uğrunda” ilk hekayəsi çap olunmuşdu. “Cazibəli üfüqlər” adlı ilk hekayələr kitabı 1964-cü ildə işıq üzü görmüşdü. Bunun ardınca “Gənclik” nəşriyyatı onun 1967-ci ildə “Həmişə bahar”, 1971-ci ildə “Bir parça həyat”, 1977-ci ildə “Ağ ulduzlar” hekayə və povestlər kitablarını çap etmişdir.
Ümumiyyətlə, 70-90-cı illər A.Babayevin ədəbi-bədii yaradıcılığında və elmi axtarışlarında ən məhsuldar dönəmdir. Bu dövrdə onun bir-birinin ardınca “Bir ürəyin hərarəti” (1979), “Kişilər az yaşadı” (1981), “Ayrılıq” (1982), “Dünya vəfalıdır” (1984), “Sünbül ətri” (1986), “Söz gülləsi” (1989), “Dünyanın axırı” (1992), “Başımıza gələnlər” (1994), “Azərbaycan türk dünyası” (1998), “Müasir türk dramaturgiyası” (1998), “Yanan Zürafə” (1999) kimi ədəbi-bədii əsərləri və elmi-nəzəri monoqrafiyaları çap olunur.
Yenə bu dövrdə onun “Kişilər az yaşadı” romanı otuz min tirajla Moskvada (1986), “Nazim Hikmət yaşamı” əsəri Berlində (1989) işıq üzü görür. Povestləri, hekayələri Türkiyə, İraq, Gürcüstan, Moldova, Belarus, Ukrayna və başqa ölkələrdə dərc edilir.
A.Babayevin ulu öndərimiz Heydər Əliyevə həsr edilən “Oğul” və “Xilaskar”, eləcə də “Yaralar”, “Kim nə deyər...”, “Olmuş əhvalat”, “Əlin cibində olsun”, “Şeytanın yubileyi”, “Bir parça həyat”, “Nekroloq”, “Dəvətnamə”, “Yol”, “Mükafat” kimi pyes, libretto və telefilmləri ölkəmizin məşhur teatr səhnələrində tamaşaya qoyulmuş, televiziya ekranlarında nümayiş etdirilmiş, geniş tamaşaçı rəğbəti qazanmışdır.
A.Babayev öz həmkarlarını poetik şeirlər toplusu ilə də heyrətə düşürməyi bacarıb. Onun “Bir içim su istədim” adlı şeirlər kitabı 2002-ci ildə görkəmli şairlərimiz Fikrət Qoca və Vaqif Bəhmənlinin “Ön söz”ü ilə işıq üzü görmüş, şeirlərinə mahnılar bəstələnmişdir. A.Babayevin poeziyası haqqında tədqiqatçı Sevinc Abbasovanın “Tikdim ki, izim qala” adlı dəyərli bir elmi məqaləsi çap olunub (“Dil və ədəbiyyat jurnalı”, BDU, 3 (74) 2010).
A.Babayev bədii tərcüməçilik sahəsində də fəaliyyət göstərmişdir. İtalyan dramaturqu Terensinin “Qardaşlar”, türk yazıçı-dramaturqu Haldun Tanerin “Keşanlı Əli dastanı” pyeslərini, Əziz Nesinin “Hekayələr” kitabını və s. əsərləri dilimizə çevirmişdir. 30-dan artıq xarici ölkə filminin Azərbaycan dilinə tərcüməsinin altında Aqşin müəllimin imzası var. A.Babayev “Yusif Məmmədəliyev”, “Həsən bəy Zərdabi”, “Humay”, “Qızıl Qələm”, “Açıq söz”, “Nurlu qələm ustası”, “Ustad sənətkar” kimi müxtəlif mükafatlara layiq görülmüş, “Azərbaycan Ali Sovetinin Fəxri fərmanı”, “Əmək rəşadətinə görə” və “Əmək veteranı” medalları ilə təltif olunmuşdur.
Aqşin müəllim dəyərli pedaqoqdur. 1967-ci ildən pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan A.Babayev 70-80-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində türk ədəbiyyatı kursundan mühazirələr oxuyub. Hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin professoru olaraq öz elmi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir. “Ədəbi yaradıcılıq” kafedrasının müdiridir. Yetirmələri müxtəlif nüfuzlu qəzet və teleradio kanallarında, incəsənət qurumlarında çalışırlar. Onun “Azərbaycan kino sənətində ədəbi əsərlərin təcəssümü” (A.Kazımzadə ilə birlikdə), “Kino...kino”, “Kino sənətinin təməl daşı” kitablarını sənətsevərlər maraqla qarşılayıblar.
Bir müddət əvvəl “Ədəbiyyat qəzeti”ndə (3 dekabr 2010-cu il) Aqşin müəllimin “Toy” adlı miniatür bir hekayəsini oxumuşdum. Hekayənin ağsaqqal qəhrəmanı xanımı ilə birlikdə öz köhnə dostunun nəvəsi Dursunun toyunda iştirak edir. Süfrədə israfçılıq yoxdur. Musiqi səsi qulaq batırmır. Sağlıqlar deyiləndə hər kəs diqqətlə qulaq asır. Gəlin bir dəfə də olsun ortaya çıxıb atdana-atdana rəqs eləməyib. Bir ara ağsaqqal salondan çıxır, pul salmaq üçün “oğlan evi”, “qız evi” yazılmış qutuları axtarır, ancaq tapmır. Yerinə qayıtmaq istərkən, dostu onu görür. Deyir ki, nə axtardığını bilirəm, boşuna axtarma. Mənim gözümün ağı-qarası bir nəvəmə toy etmək imkanım var, ümumiyyətlə, “pul yığma” məsələsinə də yaxşı baxmır. Ağsaqqal kövrəlir, “bilsəydim, heç olmasa gül alardım”, – deyir. İçəri keçirlər. “Tərəkəmə” sədaları altında qol götürüb oynayırlar... və həyat yoldaşı onu yuxudan oyadır. Arvadının “Yuxuda nə görürdün?” sualına kişi: “Qutu”, – deyir və səhərəcən yata bilmir.
Hekayənin məzmunu üzərində geniş dayanmağımın səbəbi var. Mövzu məni təxminən iyirmi beş il əvvələ qaytardı. Səksəninci illərin ortalarında Aqşin müəllim Universitetin Şərqşünaslıq fakültəsi əməkdaşlarına, o cümlədən mənə fakültəmizin ərəb filologiyası şöbəsini bitirmiş oğlu Gündüzün toy mərasiminə dəvətnamə göndərmişdi. Dəvətnamənin alt küncündə iri hərflərlə yazılan kiçik bir qeyd hamımızı xeyli təəccübləndirmişdi: Hədiyyəniz bir dəstə gül! Təbii ki, toy günü mən də, həmkarlarım da “pul yazanı” (o vaxtlar “oğlan evi”, “qız evi” qutuları dəbdə deyildi) tapmamışdıq....
Demək, onillərdir ki, bu məsələ Aqşin müəllimə rahatlıq vermir, onu düşündürür, hekayəsinin bədii materialına çevrilir. Yazıçı həyatda həlli yollarını axtardığı problemlərin estetik həllini bədii əsərdə verməyə çalışır. Xatırladaq ki, 2003-cü ildə tanınmış rejissorumuz Ramiz Həsənoğlunun Aqşin müəllimin ssenarisi əsasında çəkdiyi “Dəvətnamə” filmində də eyni mövzu işlənir. Beş toya dəvətnamə alan və maaşa baxan bank işçisi Cəfərin obrazında toy və yaslardakı lazımsız adət-ənənələrimiz tənqid edilir.
Türkiyə türkləri Aqşin müəllim kimi insanlar üçün alicənab, səmimi, etibarlı mənalarına gələn “babacan” ifadəsini işlədirlər. Bu söz ona çox yaraşır. Üstəlik, babacan olmaqla bərabər həm də ailəcanlıdır. “Ovqat” proqramında güvənc və söykənc yeri mənasında qürurla “arxa cəbhəm” dediyi vəfalı ömür yoldaşı Müzəyyən xanıma, övladları və nəvələrinə çox bağlıdır.
Ümidvaram ki, “Hədiyyəniz bir dəstə gül” cümləsinin başlığa çıxarılma səbəbini izah edə bildim. Məncə, bu cümlə minnətsiz və təmənnasız həyat tərzi ilə seçilən, dəyərli elmi və bədii əsərləri, xeyirxah əməlləri ilə insanları təəccübləndirməyə davam edən Aqşin Babayev şəxsiyyətinin mənəvi-əxlaqi kamilliyini dəqiq və sərrast ifadə edir.
Əsgər RƏsulov
filologiya elmləri doktoru, professor